A mogło być tak ciekawie… (W. Szot, Panna doktór Sadowska)

Po raz pierwszy o Zofii Sadowskiej usłyszałam kilkanaście lat temu dzięki działaniom Agnieszki Weseli oraz jednemu z rozdziałów „Homobiografii” Krzysztofa Tomasika. Wojciech Szot idzie zresztą podobnym jak Tomasik tropem, porównując proces sądowy i skandal wokół swojej bohaterki ze sprawą Oskara Wilde’a. Mam pewne wątpliwości, czy tak po prostu da się dokonać takiego porównania, bo jednak obyczajowo, społecznie i klasowo Sadowska znajdowała się w odmiennej sytuacji. Uznajmy jednak, że ta barwna metafora dla refleksji o książce nie jest przecież najważniejsza. „Panna doktór Sadowska” ukazuje się jako debiut w reporterskiej serii wydawnictwa Dowody na Istnienie. Mamy więc wszelkie podstawy, by oczekiwać reportażu – być może biograficznego, być może śledczego, być może historycznego. Zapowiedź wszystkich tych odsłon można wyczytać w tle umieszczonych na czwartej stronie okładki blurbów i informacji. Niestety, choć Szot zdecydował się opisać niezwykle ciekawą postać („Pierwsza w Imperium Rosyjskim polska lekarka z doktoratem, zaangażowana feministka, działaczka społeczna, zacięta polemistka, jedna z pionierek kobiecego automobilizmu, być może także bezlitosna kamieniczniczka” s. 7, do tego lesbijka, której prywatność stała się tematem publicznym ówczesnych brukowców), to jednak trudno byłoby obronić tezę, iż otrzymaliśmy książkę literacko interesującą i kompozycyjnie przemyślaną. Podczas lektury wyjątkowo irytuje nieustanne posiłkowanie się cytatami, często bardzo obszernymi i pozbawionymi głębszego komentarza. Momentami ma się wrażenie, że autor postanowił zaprezentować czytelnikom wybór z tego wszystkiego, do czego udało mu się dotrzeć, albo po prostu maskuje własną bezradność twórczą. Problem bowiem w tym, że Szot zapomina o atrakcyjności przekazu i takie wyliczanie staje się często nużące. Wspomniane cytaty nie są opatrzone przypisami, dopiero kiedy sięgniemy do ostatnich kart książki, znajdziemy odpowiednie umocowania z dość nietypowym i utrudniającym „poruszanie się” po książce zapisem. Książka szwankuje również pod względem kompozycyjnym. Autor najwięcej miejsca poświęca procesom sądowym Sadowskiej, inne wątki traktując dość powierzchownie. Nie ma też za bardzo pomysłu na zbudowanie napięcia i pokazanie uniwersalności wykluczenia doświadczonego przez Sadowską. Zadanie kilku retorycznych pytań (s. 212) to za mało, by odsłonić biograficzną ciągłość z innymi, dla których płeć i nieheteronormatywność stały się podstawą stygmatyzacji. W efekcie książka Wojciecha Szota przypomina raczej rozbudowaną pracę na zadany temat niż reportaż lub biografię. Lektura niekonieczna.

Wojciech Szot, Panna doktór Sadowska, Wyd. Dowody na Istnienie, Warszawa 2020.