Upodmiotowienie (K. Chudyńska-Szuchnik, Świdermajerowie)

 

Znakomity reportaż! Zważywszy na temat, który zajmuje Chudyńską-Szuchnik można by spodziewać się dość zgranej opowieści, bo przecież o budownictwie charakterystycznym dla Otwocka, Falenicy czy Józefowa mogliśmy już nieraz czytać. Na szczęście autorka nie tylko ma ogromną wiedzę na temat opisywanych zjawisk, ale i - co szczególnie ciekawe - stawia na bardzo przemyślaną kompozycję. Dzięki temu uzyskuje efekt zwielokrotnienia sensów, odsłania wieloaspektowość problemu, pokazuje przemiany społeczne, kulturowe i obyczajowe, wreszcie historyczne wpływające na reguły rządzące przestrzenią, rekonstruuje ścisły związek między architekturą, człowiekiem a miejscem. Chudyńska-Szuchnik ciekawie rozgrywa również kwestie gatunkowe. Jej reportaż jest ściśle osadzony w źródłach, ale i świetnie pomyślany literacko. Stanowi połączenie reportażu historycznego z reportażem o architekturze i częściowo reportażem zaangażowanym społecznie (mamy tu upomnienie się o to, co odchodzi do przeszłości). Koncepcja personifikacji tzw. drewniaków i tytułowania kolejnych rozdziałów zgodnie z wiodącym w danej części wątkiem okazuje się strzałem w dziesiątkę (np. domy bezpańskie, domy wspólne, domy odzyskane, domy wskrzeszone). Jest też spójna z nazwaniem całego reportażu. Tytuł stanowi przecież upodmiotowienie portretowanych domów. Poprzez zmianę końcówki drewniane posiadłości stają się kimś, a nie czymś, co okazuje się istotnym, definiującym sposób postrzegania przesunięciem. Reportaż Chudyńskiej-Szuchnik pokazuje również, jak wielki potencjał tkwi w opowiedzeniu bogatej i nieoczywistej historii letnisk, uzdrowisk i sanatoriów. Tkwi w tej i potencjalnie innych możliwych opowieściach fascynujące świadectwo cywilizacyjnego rozmachu, ewolucji myślenia o przyrodzie, zwyczajów i czasu spędzanego w danym miejscu, wreszcie klasowości wpisanej w doświadczenie wyjeżdżania do kurortów, na dacze czy do instytucji leczniczych. Bardzo dobre!

 

Katarzyna Chudyńska-Szuchnik, Świdermajerowie, zdjęcia: Filip Springer, Wyd. Dowody, Warszawa 2023.

Dostrzec i opisać (L. Kern, Miasto dla kobiet)

 

Poświęcony miastu esej Kern sytuuje się w bardzo ciekawym miejscu zarówno jeśli weźmiemy jego przyporządkowanie gatunkowe, jak i jeśli przyjrzymy się procesowi, w który zostaje wpisany. W tym pierwszym kontekście mamy do czynienia z połączeniem eseju o mieście z esejem feministycznym i autobiograficznym, w drugim czytelnik przygląda się zmianie perspektywy i odsłanianiu związków owej przemiany z tym, co dzieje się lub może się dziać z kobiecym ciałem. Kern nie poprzestaje na akcentowaniu dość dobrze znanych od lat ograniczeń i utrudnień związanych chociażby z dostępem do środków czystości, możliwą opieką nad dzieckiem i zapewnieniem miejsc do karmienia piersią, zagrożeniami i przemocą zorientowaną płciowo (w tym zwłaszcza istnienie obszarów, w których jest większe ryzyko ataku i gwałtu), wreszcie z ograniczeniami architektonicznymi uniemożliwiającymi sprawne poruszanie się w przypadku spaceru z dziecięcym wózkiem lub niepełnosprawności. Gdyby tak było, jej esej być może nie przestałby brzmieć interesująco, ale stanowiłby powtórzenie tego, co poruszano już w wielu dyskusjach. Tymczasem autorka, co szczególnie ciekawe, pokazuje, jak ważne jest myślenie o przestrzeni z uwzględnieniem tego, co może ona zaoferować obu płciom. Dotychczasowa koncentracja na pracującym mężczyźnie i zakładanie, że kobieta będzie pełnić głównie funkcje opiekuńcze, czyni miasto nieprzyjaznym w podwójnym tego słowa znaczeniu. Paradoksalnie zaprojektowana jako niesprzyjająca kobietom przestrzeń okazuje się mało komfortowa i dla kobiet, i dla mężczyzn. Najciekawsze fragmenty książki dotyczą architektury i geografii. Kern zwraca uwagę na to, jak elementy wcześniej niedostrzegane i uznawane za nieistotne mogą ułatwić funkcjonowanie w codzienności oraz zagwarantować podobny komfort przemieszczania się i przebywania obu płciom. Autorka nie przywołuje rozwiązań, które można uznać za kategorycznie najlepsze, raczej pyta, zastanawia się i pokazuje, jak ważne w projektowaniu jest myślenie nie o połowie społeczeństwa, ale o wszystkich jego przedstawicielach. Intrygujące.

 

Leslie Kern, Miasto dla kobiet, przeł. Martyna Tomczak, Wyd. Czarne, Wołowiec 2023.

Obsesja (V. Feito, Pani March)

 

Powieść Feito to intrygujący przykład zderzania tego, co realistyczne, z tym, co wyobrażone, tego, co kontrolowane jest formą, i tego, co wymyka się jakimkolwiek ograniczeniom, tego wreszcie, co zawiera w sobie autentyczność i tego, co opiera się głównie na realizowanym na co dzień spektaklu. Pani March jest żoną znanego pisarza. Drugą żoną, jak się potem okaże, i kobietą, dla której to, jak ją postrzegają inni, jest wyjątkowo istotne. Ponieważ nie czytała najnowszej książki męża, nie jest w stanie stwierdzić, czy rzucone mimochodem stwierdzenie, które słyszy w piekarni, o jej podobieństwie do głównej bohaterki, jest prawdziwe. Zdanie to jednak uruchamia całą lawinę wydarzeń i zachowań, co do których nie będziemy do końca pewni, czy dzieją się tylko w głowie bohaterki, czy może miały miejsce faktycznie. Jednocześnie kwestia wiarygodności owych stanów szybko zostaje zawieszona, bo tak naprawdę nie ma większego znaczenia, czy Pani March popada w szaleństwo, czy może zauważa po prostu rzeczy, które miały być ukryte lub – przeciwnie – zostały specjalnie dla niej pokazane. Wydarzenia te zmieniają bohaterkę. Czynią ją jeszcze bardziej skoncentrowaną na sobie, skupioną na tym, co widzi lub chyba widzi, wsłuchaną w dźwięki, które powołują do życia alternatywny świat. Powieść Feito mogłaby być jeszcze jedną banalną historią o problemach w małżeństwie, zdradzie, rozmijaniu się celów męża i żony. Mogłaby, ale na szczęście nie jest. Otrzymujemy bowiem intrygującą powieść psychologiczną z pogranicza realizmu, groteski i mrocznej baśni z nawiązaniami do thrillera i romansu á rebours – wartą uwagi, a to najważniejsze.

 

Virginia Feito, Pani March, przeł. Tomasz Wyżyński, Wyd. Echa (Czarna Owca), Warszawa 2023.