Odzyskać głos (D. Levy, Koszty życia)

 

Autobiograficzna proza Deborah Levy to nieoczywiste połączenie wspomnień, autorefleksji i manifestu, dla którego najważniejszym punktem odniesienia jest pozycja zajmowana przez kobiecy głos. Autorce udaje się dobrze pokazać z jednej strony własną pracę na rzecz przełamania milczenia i nauczenia się mówienia tego, co chce się powiedzieć, z drugiej całą tradycję odzyskiwania głosu przez inne kobiety oraz inspirowanie się ich osiągnięciami i spostrzeżeniami. Mamy tutaj do czynienia ze zwielokrotnieniem autobiografizmu, bo Levy opowiada o swoim życiu, ale i przypomina sobie własne życie z poczynionych wcześniej notatek (np. zapiski dotyczące Zofii Kalińskiej), spotyka ludzi, którzy znali ważne dla niej pisarki (np. osoba znająca Marguerite Duras), cytuje i przytacza historie z życia innych artystek, odnosząc je do własnej sytuacji egzystencjalnej lub pozwalając sobie na zbliżenie się do ich doświadczeń poprzez pójście śladami przywoływanych kobiet. Ciągłe funkcjonowanie między milczeniem a potrzebą wypowiedzenia siebie, dyscyplinowaniem i wolnością, odbieraniem prawa głosu i odzyskiwaniem przestrzeni do wyrażenia siebie skutkuje pewnego rodzaju zmysłowością w doświadczaniu codzienności – jest intensywniej, mocniej, pojawia się miejsce dla intelektualnego namysłu i znalezienia własnego języka dla opisu sytuacji. Ważnym elementem ułatwiającym rozpoznawanie siebie będzie doświadczenie podróży, emigracji, bycia u siebie i poczucia, że jest się obcym, pamięci utraconego miejsca i dostrzegania potencjału tego miasta, w którym dopiero coś się wydarzy. Levy nie ukrywa, że bycie artystką to także toczenie walki. Nie tylko o własną wyjątkowość, ale przede wszystkim z tymi, którzy chcą kobietę zniechęcić i przekonać, że jej wybór jest tym złym.

 

Deborah Levy, Koszty życia, przeł. Anna Gralak, Wyd. Czarne, Wołowiec 2024.

Obecność (J. Sobolewska, Jadwiga. Opowieść o Stańczakowej)

 

Mamy w tym przypadku do czynienia z ciekawym nakładaniem na siebie co najmniej trzech perspektyw – tej autorskiej, kiedy wnuczka opowiada o swojej babce, tej będącej głosem Jadwigi Stańczak, kiedy czytamy fragmenty jej zapisków i utwory, a także tej zdominowanej przez Mirona Białoszewskiego. W każdym z tych trzech przypadków dochodzi do ciekawego i nieoczywistego przesunięcia. Sobolewska, przywołując siebie z dzieciństwa, nie tylko odtwarza własne istnienie w relacji z kimś dla niej ważnym, ale i zdaje się dążyć do tego, by rozegrać intymną grę z pamięcią. Rekonstruowanie losów babci zamienia się w przypominanie losów całej rodziny, a także w odkrywanie siebie sprzed lat – tej dziecięcej i nastoletniej. Intrygująco zostaje rozegrana pozycja zajmowana przez Jadwigę Stańczak – między pamięcią a zapomnieniem, między dostrzeganiem a dotykiem, między widzeniem a rozumieniem, między uważnością a koniecznością wsłuchiwania się w siebie i otoczenie, między tworzeniem własnym a towarzyszeniem twórczości innej osoby. Na uwagę zasługuje też sposób przywoływania obecności Mirona Białoszewskiego. Jadwiga Stańczak przestaje być strażniczką spuścizny poety, jest niezależną jednostką twórczą, zostaje pokazana w relacji partnerskiej i w tym właśnie należy upatrywać ważnego aktu dokonującego się na naszych oczach podczas lektury. Warto także zatrzymać się przy przywoływanych przedmiotach. Są one zwykle naznaczone jakimś zwrotem, którego zaistnienie sytuuje daną rzecz „pomiędzy”. Takie są sukienki, zapamiętane przez Jadwigę, taka jest poniemiecka miska dla psa, taki jest fotel, który zawiera w sobie pamięć śmierci, życia i codzienności zarazem. Obok opowieści o charakterze (auto)biograficznym czytelnik otrzymuje również dostęp do całkiem pokaźnego kawałka historii życia literackiego czy przemian społeczno-kulturowych. W efekcie losy Jadwigi Stańczak okazują się małą i Wielką Historią zarazem, a to współtowarzyszenie obu typów narracji wypada bardzo przekonująco.

 

Justyna Sobolewska, Jadwiga. Opowieść o Stańczakowej, Wyd. Znak, Kraków 2024.

Nie wiem (A. Tuszyńska, Czarna torebka)

 

„Czarna torebka” to książka szczególna co najmniej z kilku powodów. Po pierwsze, mamy do czynienia z oryginalnym projektem graficznym. Ważny jest nie tylko tekst, ale i to, jak zaprojektowano jego umiejscowienie, i co zdecydowano się szczególnie wyeksponować, operując inną czcionką oraz jej wielkością. Istotne są także zdjęcia. Okazują się wiele mówiącym świadectwem tego, co pozostało po bohaterce i co stanowi materialne poświadczenie jej istnienia. Po drugie, na uwagę zasługuje (auto)biograficzny charakter tekstu. Agata Tuszyńska, za punkt wyjścia czyniąc torebkę niepoznanej nigdy babki, rekonstruuje biografię kobiety, skupiając się przede wszystkim na czasie wojny. Opowieść autorki naznaczona jest sformułowaniem: nie wiem. Wiele faktów, emocji i słów można się tylko domyślić, a zasada prawdopodobieństwa działa w tym wypadku tylko częściowo. Opiera się bowiem także na pamięci matki Tuszyńskiej, która jako dziecko razem z matką ukrywała się w czasie wojny. W efekcie mamy więc do czynienia z potrójną odsłoną biografii kobiet: jest „nieznajoma babka”, jest skupiona na milczeniu w stosunku do przeszłości matka i jest córka oraz wnuczka, autorka książki, dzięki której to, co niewypowiedziane, skrywane, znikające zaczyna żyć na nowo o zostaje w swojej przemijalności utrwalone. Los każdej z nich wzajemnie na siebie oddziałuje: wiedzą i brakiem wiedzy, przetrwaniem i okrucieństwem losu, pamięcią i jej brakiem, życiem mimo wszystko i życiem wbrew wszystkiemu. Po trzecie wreszcie, mamy ów tytułowy przedmiot. Czarna torebka częściowo ulega personifikacji. Jest w niej duch babki, ale i jest ona namacalnym śladem jej istnienia. Przedmiot zyskuje wymiar tożsamościowego świadectwa losu konkretnej osoby oraz losu Żydów. Jest czymś ulotnym, kruchym, ale jednocześnie okazuje się rzeczą trwałą i mocną, jeśli weźmiemy pod uwagę siłę zawartego w niej przekazu. Bardzo dobre.

 

Agata Tuszyńska, Czarna torebka, Wyd. Osnova, Warszawa 2023.