Przegrana przyszłość? (M. Sieniewicz, Plankton)

Najnowsza powieść Mariusza Sieniewicza, choć umiejscowiona w przyszłości, może być traktowana jako głos w sprawie i przykład powieści społecznie zaangażowanej. Fakt ten okazuje się interesujący w kontekście całej twórczości autora. „Plankton” należałoby bowiem przywoływać w sąsiedztwie krytycznego wobec bezduszności kapitalizmu „Czwartego nieba” i brawurowej „Rebelii”, w której starość buntuje się przeciwko bezwzględnemu prymatowi młodości. Choć najnowsza powieść utrzymana jest w podobnym tonie – mamy możliwość odnalezienia czytelnych nawiązań do współczesności i otrzymujemy jednocześnie wizję dotyczącą przyszłości, to jednak trudno byłoby obronić tezę, iż jest to utwór kompozycyjnie i fabularnie przekonujący. Autor, oczywiście, językowo i stylistycznie trzyma poziom, jednak w trakcie lektury nasuwa się przypuszczenie, iż zabrakło mu pomysłu na rozwój akcji oraz filozoficzne podbudowy stworzonego świata. Jeśli mielibyśmy, jak wspomniałam na początku, nie tracić z oczu całej jego twórczości, to „Plankton” zdecydowanie należy do słabszych powieści pisarza. Antyutopia stworzona przez Sieniewicza wydaje się raczej sztucznym projektem stworzonym na zasadzie ćwiczeniowego wymyślenia świata, który nadejdzie. Nie jest to rzeczywistość, która żyje, sugestywnie oddziałuje obowiązującymi zasadami, przeraża, budzi obawy i niepokój. Jest początek lat dziewięćdziesiątych XXI wieku, stolicą Polacji jest Olsztyn, rolę dzisiejszego Watykanu pełnią okolice Sztokholmu, Krakowa właściwie nie ma, a to, co z niego pozostało, jest pracowicie odgruzowywane, Kościół ma ogromną władzę, a gdzieś w tle jest cały czas obecny konflikt między islamem a katolicyzmem, ale i patriarchatem a feminizmem czy niezależnością a zniewoleniem. Bracia zakonni, którzy zaludniają karty powieści, nie są postaciami z krwi i kości. To z pewnością nie pomaga w uwiarygodnieniu opowieści. Znajdziemy jednak w książce kilka ciekawych wątków. Na pewno należałoby wspomnieć o miłości ojcowskiej oraz o prawie do wspominania i myślenia. Przymusowa amnezja i karanie tych, którzy zrobią coś nieprzewidywalnego, to ciekawy pomysł na zasugerowanie możliwych niedogodności fundowanych ludziom. Historia opowiedziana w „Planktonie” stanowi materiał na obszerne opowiadanie z dużym potencjałem, jednak na powieść to trochę za mało.

Mariusz Sieniewicz, Plankton, Wyd. Znak, Kraków 2017. 

Wyprawa nie tylko w przeszłość (J. Irving, Uwolnić niedźwiedzie)

„Uwolnić niedźwiedzie” to debiut Irvinga. Czyta się go z zainteresowaniem z powodów czysto poznawczych, aby dowiedzieć się, jak zaczynał popularny autor powieści. Z pewnością więc znajomość innych utworów amerykańskiego pisarza może być wartym uwagi kontekstem dla rozpoznań związanych z początkiem. Jest to o tyle ciekawe, że pewne wątki w jego dalszej twórczości często się powtarzają, a Irving zdaje się obsesyjnie eksplorować groteskowość i absurdalność codzienności oraz nadzwyczajność wpisaną w to, co pozornie wyjątkowo przeciętne. W „Uwolnić niedźwiedzie” akcja prowadzona jest dwutorowo. Mamy więc rok 1967 i szalony plan uwolnienia zwierząt z ZOO w Schönbrunnie. Mamy również czas określany ironicznie prehistorią, a związany z okresem II wojny światowej oraz wcześniejszego anszlusu. Z dzisiejszej perspektywy czytamy o czasach odległych o kilkadziesiąt lat, warto jednak pamiętać, że powieść ukazała się w 1968 roku. Tak więc wtedy, gdy ją poznawano po raz pierwszy, nie miała historycznej perspektywy, jaka towarzyszy jej dzisiaj. Czytelnik znajdzie w tej powieści mnóstwo tak charakterystycznego dla Irvinga upodobania do szaleństwa, obsesji, akceptacji dla dziwności. Natkniemy się więc tutaj na kilka rozpoznawalnych bez trudu miejsc-symboli Wiednia, na specyfikę kultury kawiarnianej, ale i na mrok oraz niepokój związany z wyparciem pamięci o złu, z niereagowaniem, z brakiem umiejętności opowiedzenia się po właściwej stronie. „Uwolnić niedźwiedzie” to chyba jedna z najbardziej metaforycznych powieści Johna Irvinga, wpisująca to, co złe, w tradycję dziedziczenia i w konieczność kształtowania na nowych zasadach własnej tożsamości.

John Irving, Uwolnić niedźwiedzie, przeł. Ewa Życieńska, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2017. 

Okrucieństwo, samotność i miłość (H. Krall, Fantom bólu. Reportaże wszystkie)

Wydanie w jednym tomie znacznej części twórczości Hanny Krall to pomysł znakomity. Publikację tę można bowiem potraktować jako próbę ułatwienia czytelnikom lektury pierwszej i ponownej poprzez pewnego rodzaju ciągłość narracji i wzajemne wynikanie z siebie. Podtytuł książki może wprowadzać w błąd. W sensie dosłownym sugeruje bowiem, iż mamy do czynienia z zebraniem w jednym miejscu wszystkich tekstów Krall. Tak jednak nie jest. Określenie „reportaże wszystkie” trzeba traktować jako metaforę. W tomie znajdują się te książki, które dotyczą Zagłady, a dominująca tematyka zdaje się uzasadniać ową totalność wpisaną w podtytułowy epitet – jest w bowiem w Holocauście faktycznie wszystko, wszystko, co dobre, i wszystko, co złe. Z kolei „Fantom bólu” można pojmować jako wpisane w biografię większości bohaterów cierpienie związane z pamięcią i tożsamościowym stygmatem przetrwania wojny, bycia świadkiem lub uczestnikiem pewnych wydarzeń, pamiętania tego, co przeżyli inni. Każda z opowiedzianych historii boli na swój sposób – intymnie, nakierowując na los konkretnego człowieka, ale i uniwersalnie, przekazując straszliwe w swojej wymowie przesłanie o nieprzewidywalności losu każdego człowieka. Przeczytać możemy: „Zdążyć przed Panem Bogiem”, „Sublokatorkę”, „Okna”, „Hipnozę”, „Taniec na cudzym weselu”, „Dowody na istnienie”, „Tam już nie ma żadnej rzeki”, „To ty jesteś Daniel”, „Wyjątkowo długą linię”, „Król kier znów na wylocie”, „Różowe strusie pióra” i „Białą Marię”.

Tom poprzedzony jest wstępem Mariusza Szczygła. Reporter w felietonowym stylu oprowadza po świecie Hanny Krall, czyni to jednak w specyficzny sposób. Zbyt dużo w tym tekście samego autora. I przywołana na początku wymiana SMS-ów, i końcowa scena na cmentarzu w Paryżu, zdają się sugerować, jakby najważniejsze rzeczy wypowiadała reporterka w rozmowach ze Szczygłem. Nie twierdzę, że ów prywatny akcent należałoby całkowicie wymazać, jednak proporcjonalnie w tekście jest go zdecydowanie za dużo. Szkoda, że na końcu nie znalazła się informacja o przedrukach, które znajdziemy we wstępie. Fragment o śmierci E.L. Doctorowa, znajdujący się na początku, można było wcześniej przeczytać w „Wysokich Obcasach”, a końcowe dwie strony o zapaleniu znicza na grobie wnuczki Dreyfusa opublikowane były w „Dużym Formacie”. To nie jedyny zarzut edytorski, który można mieć do tomu. Wstęp Szczygła to zdecydowanie za mało w przypadku projektu o tak dużej randze. Skoro mamy do czynienia z dziełami zebranymi, niezbędny wydaje się tekst, który opowiada o twórczości Krall w sposób bardziej profesjonalny, zapewniając czytelnikowi wiedzę o biografii autorki, krytycznoliterackiej recepcji jej twórczości, miejscu zajmowanym w literaturze, tropach interpretacyjnych obecnych w książkach, szczególnej roli wśród tych, którzy podejmują podobną tematykę. Tekst Szczygła mógłby być wówczas uzupełnieniem takiego historycznoliterackiego wprowadzenia. Negatywne zdziwienie może również budzić fakt braku informacji o dacie pierwodruku książek składających się na tom. Taka beztroska jest co najmniej zaskakująca.

Na szczęście lektura, jak już wspomniałam, wynagradza powyższe potknięcia edytorskie. Czytanie kolejnych reportaży, w których pojawia się problematyka Holocaustu, pozwala na zwrócenie uwagi na powracające w tekstach postaci i sytuacje. Spostrzeżenie to może stać się pretekstem do refleksji na temat życia obecnego w przeszłości, ciągle trwającego procesu dopowiadania, uzupełniania, uszczegółowiania, ale i odkrywania oraz nachodzenia na siebie losów ludzkich. Warto zwrócić uwagę na rolę przedmiotów, które pojawiają się w poszczególnych reportażach. Są wśród nich na przykład fotel-toaleta, gwarantujący jako taką wygodę, ale i będący więzieniem, łyżeczki i świeczniki, które po śmierci trzeba przekazać potomnym, wiadro wody, które zamiast ułatwić gaszenie pragnienia, staje się powodem śmierci, sweter z rozpoznawalnym ściegiem, który staje się sygnałem z dawnego życia, stół z białym obrusem, który pokazuje nieprzystawalność więzienia i normalnego świata, walizka, w której zamiast ubrań przenosi się śpiące dziecko, szafa, do której chowają się ci, którzy nie mają prawa istnieć, soczyste, czerwone pomidory spożywane na cmentarzu i zielona sukienka tej, która warzywa dostarczała, a następnie została znaleziona martwa na ulicy. Za każdą z rzeczy kryje się dramatyczna historia. Nie wszystkie przedmioty przemówią i nie każdy los zostanie dzięki temu rozszyfrowany. Na uwagę zasługują również postaci Wielkiego Scenarzysty oraz Sublokatorki. Pytanie o istnienie Boga, ale i pytanie o istnienie człowieczeństwa, nieustannie powracają w tle. W różnych odsłonach przywoływana jest również metafora rzeczywistości za szafą/w szafie oraz zamkniętych drzwi, za którymi jest szansa ocalenia. W konsekwencji mamy do czynienia z potworną samotnością tych, którym nie dano szansy na przeżycie, ale i tych, których ratowano, ale wymuszano na nich zachowania etycznie dwuznaczne. Wątkami, które dominują, stają się więc samotność, okrucieństwo, ale i… miłość. Ta ostatnia, paradoksalnie, pozwala przechytrzyć śmierć, ale bywa też egzaminem, który nie każdy zdaje, wyzwala zachowania, w których przekraczanie siebie okazuje się taką samą zwyczajnością jak wyparcie się tego, co ważne, i odwrócenie się od bliskich. Bardzo ciekawym motywem jest kwestia odzyskiwania, budowania na nowo, renegocjowania własnej tożsamości związana z odkryciem, że jest się Żydem/Żydówką. Krall pokazuje zagubienie nie tylko dorosłych dzieci, ale i matek, tych biologicznych, jeśli przeżyły lub wtedy, gdy oddawały swoje córki lub synów, i tych, które uratowały, bo gotowe były wychować. Lektura obowiązkowa.

Hanna Krall, Fantom bólu. Reportaże wszystkie, wstęp: Mariusz Szczygieł, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2017. 

Między wysoką kulturą a barbarzyństwem (J. Marozzi, Bagdad. Miasto pokoju, miasto krwi)

Kolejna odsłona arcyciekawej serii poświęconej miastom koncentruje się na Bagdadzie. Marozzi proponuje czytelnikom narrację typowo historyczną. Oprowadza po dziejach miasta, akcentując powtarzające się wydarzenia i pokazując, jak wiele działo się w Bagdadzie na styku nierównej walki wielkiej kultury z wielkim barbarzyństwem. W trakcie lektury łatwo zauważyć sugestywność opisu i umiejętność łączenia faktów z obrazowym przedstawianiem konkretnych wydarzeń, sytuacji, scenek rodzajowych czy anegdot. Marozzi znakomicie oddaje klimat dawnych lat, kiedy na przykład opisuje Bagdad jako miejsce niezwykle ważne, jeśli chodzi o kulturę. Opowiada o ówczesnej poezji, stosunku do literatury i innych sztuk, o łączeniu niskiego z wysokim na przykładzie tzw. twórczości skatologicznej. Dowiadujemy się wiele o ówczesnych obyczajach i o swobodzie zderzania tego, co piękne i wzniosłe, z tym, co okrutne i brutalne. Widać to chociażby w traktowaniu poetów czy w sposobie funkcjonowania haremu. Wysoka kultura miesza się więc z barbarzyństwem na poziomie codzienności, ale jednocześnie jest podstawą konfliktu burzącego miasto i dającego potem fundament do odbudowy. Przerażająco wybrzmiewają opisy najazdów wrogów, kończące się rzezią mieszkańców, torturami, bezczeszczeniem zwłok i oddawaniem ludzi w niewolę. Przerażenie wynika nie tylko ze wspomnianej sugestywności przywołanych historycznych scen, ale i z powtarzalności okrucieństwa. Jeśli bowiem czytamy fragmenty dotyczące tego, jak wyglądała władza Saddama Husajna, szybko dostrzegamy analogie do tego, co miało miejsce w przeszłości, a trwałość upodobania do znęcania się nad ludźmi i do pokazowego upodlenia żywych i martwych wydaje się symptomatyczna. Choć każde miasto prezentowane w ramach serii ma skomplikowaną biografię, to jednak trudno oprzeć się wrażeniu, że opowieść o Bagdadzie jest wyjątkowo przygnębiająca. W tym wypadku każdy okres pozornego spokoju i rozwoju stanowi tak naprawdę zapowiedź zbliżającego się cierpienia i kataklizmu.

Justin Marozzi, Bagdad. Miasto pokoju, miasto krwi, przeł. Hanna Jankowska, Wyd. Czarne, Wołowiec 2017. 

Ciało moje i obce (A. Janyska, Kura i zaklinacz deszczu)

Powieść Anny Janyskiej zasługuje na uwagę z co najmniej kilku powodów. Po pierwsze, interesująca jest koncepcja poprowadzenia historii dwugłosowo. Mamy więc kobietę, która doświadczywszy wielu upokorzeń, próbuje rozpocząć nowe życie. Mamy również mężczyznę, którego historia założycielska – odwołanie się do straty – jest ideowo podobna. W przypadku obojga bohaterów toczy się gra o odzyskanie własnej tożsamości, zbudowanie jej od nowa na innych zasadach, odnalezienie takiej swojej twarzy, którą uzna się za własną. Po drugie, bardzo ciekawe są symbole, jakie Janyska wprowadza do swojej powieści. Na szczególną uwagę zasługuje biała kura, ptak, który dla ciotecznej prababki bohaterki jest jak dziecko. Życie kury, jej późniejsza śmierć – jakby za karę, że odeszła kobieta, która nią się opiekowała, i ponowne życie – w wyobraźni, we wspomnieniach, w pamięci – okazują się niezwykle istotne dla trwania Luby. Choć dziewczynka była bita przez prababkę, tak naprawdę to więź właśnie z tą kobietą wspomina jako najtrwalszą. Po trzecie, autorce udaje się pokazać niełatwe relacje między kobietami w sposób momentami brutalny, bez sentymentalizmu, czule, ale i szorstko jednocześnie. Bohaterkę wszyscy zawodzą. Największym zagrożeniem jest dla niej przeszłość. Kiedy więc Luba myśli o tych, których straciła, staje się słaba. Kiedy próbuje walczyć o swoje dzieci, ma w sobie coś w rodzaju siły. Nawet wtedy, jeśli wie, że świat córki i świat syna mogą nigdy się nie spotkać, decyduje się przeć do przodu. Autorka opowiada tak, by w finale obie, wspomniane wcześniej, historie połączyć. Spełnieniem, odpoczynkiem, odczuwalnym poczuciem sensu może się stać chwila, w której dawne emocje ulegną wyciszeniu, a ci, którzy trwali wcześniej w lęku i rozpaczy z powodu przeszłości, niespodziewanie uwierzą w przyszłość. Choć Janyska wprowadza do powieści takie tematy jak przemoc w rodzinie czy handel żywym towarem, pisze prozę, a nie publicystykę. Opowiedziana przez nią historia zakorzeniona jest w zwyczajności, nieuchronności losu, przekonaniu, że łatwo można stracić wszystko i że trzeba potem wszystko budować od nowa. Jednocześnie mimo tego ukonkretnienia jest w tej prozie dużo poetyckości, interesującej symboliki, świadomego grania wyobraźnią. Intrygujące.

Anna Janyska, Kura i zaklinacz deszczu, Wyd. Muza, Warszawa 2017.

Siła przetrwania (A. Berry, G. DeJesus, współpraca: M. Jordan, K. Sullivan, Nadzieja. 10 lat w ciemności)

Rzadko kiedy tzw. historie prawdziwe, spisywane przez ofiary, okazują się ciekawym tekstem literackim. Zdarza się niejednokrotnie, że niewiele może także zdziałać w tym przypadku ktoś, kto współpracuje z autorami. Straszne przeżycia nie zawsze bowiem przekładają się na umiejętność opowiadania o nich. Na szczęście wspomnienia Amandy Berry i Giny DeJesus, zrelacjonowane przy pomocy znanych dziennikarzy Mary Jordan i Kevina Sullivan, są w kontekście tego typu literatury wartym uwagi wyjątkiem. Książka jest koncepcyjnie przemyślana, a choć zostają oddane emocje porwanych nastoletnich dziewcząt, to jednak nie ma tutaj naiwności ani infantylności. Autorom udaje się pokazać brutalny i przyspieszony kurs dojrzewania, jaki przechodzą ofiary. Nastolatki zostają wyrwane ze swojego środowiska nagle, nie spodziewają się niebezpieczeństwa, a szokiem jest dla nich nie tylko fakt porwania, ale i wielokrotne gwałty, których doświadczają ze strony porywacza. Niezwykle mocno i przerażająco wybrzmiewają fragmenty pamiętnika Amandy, która wielokrotnie informuje, że jest gwałcona kilka razy dziennie. Dramatycznie wybrzmiewa kwestia typowo topograficzna. Analizując zamieszczoną na początku mapkę, szybko dostrzegamy, że opisywane wydarzenia miały miejsce niedaleko od siebie, a porywacz przetrzymywał trzy dziewczyny, potem młode kobiety, właściwie na oczach mieszkańców. Nikt, oczywiście, się tego nie spodziewał, ale fakt, iż wiele razy blisko była policja, blisko byli rodzice porwanych i blisko znajdowali się znajomi, poraża. Wspomnienia Amandy Berry i Giny DeJesus to także świadectwo niesamowitej siły charakteru. U żadnej z trzech dziewcząt – przetrzymywana była też Michelle, która nie zdecydowała się być współautorką książki – nie pojawił się syndrom sztokholmski, wszystkie odczuwały nienawiść do porywacza. Jednocześnie były poddawane manipulacji ze strony mężczyzny, gwałcono je także w obecności pozostałych porwanych, musiały znosić upokorzenia. Niezależnie od tego, jak tragiczny był los dziewcząt, żadna nie spodziewała się, że trzymanie w odosobnieniu potrwa tak długo. Amanda była przetrzymywana przez dziesięć lat, Gina rok krócej. Ich wspomnienia to z jednej strony opowieść o złu, które może się przydarzyć każdemu i które nie pyta o pozwolenie, by zatriumfować w czyimś życiu, z drugiej to historia ogromnej siły charakteru, nadziei i tęsknoty za wolnością, dzięki której porywaczowi, sięgającemu po ciała dziewcząt, nie udaje się pokonać ich psychiki.

Amanda Berry, Gina DeJesus, współpraca: Mary Jordan, Kevin Sullivan, Nadzieja. 10 lat w ciemności. Wspomnienia porwanych dziewczyn z Cleveland, przeł. [brak informacji o autorze przekładu], Wyd. Agora, Warszawa 2017. 

Gdy jest pomysł, ale szwankuje realizacja (S. Zientek, Hotel Varsovie. Klątwa lutnisty)

Sylwia Zientek to pisarka, której aktywność w świecie literatury wydaje się bardzo interesująca. Niestety, nie z powodu tego, co autorka pisze i publikuje, bo na uwagę zasługują zastosowane strategie promocyjne służące zasugerowaniu czytelnikom, iż mamy do czynienia z prozą artystyczną. Ten promocyjny zwrot dostrzegalny jest wraz ze zmianą wydawnictwa. Jego pierwszym symptomem była powieść „Kolonia Marusia”, w której autorka wykorzystując wątki autobiograficzne próbowała zmierzyć się z tematem ludobójstwa na Wołyniu. Choć podjęty problem miał sankcjonować ów wspomniany artystyczny zwrot, czytelnik otrzymał książkę, która swoim poziomem językowym i fabularnym stanowi typowy przykład popliteratury. Nie inaczej jest teraz, kiedy autorka zdecydowała się napisać kilkutomową sagę, portretującą losy rodziny warszawskich hotelarzy na przestrzeni około czterystu lat. „Klątwa lutnisty” to pierwsza odsłona cyklu i, niestety, niezbyt udana. Pomysł, by historię rodziny opisać w kontekście miejsca, które dla niej jest ważne i o które toczone są boje, jest ciekawy. Zientek nie udaje się jednak owego potencjału wykorzystać. Nie jej jednej, dodajmy. W polskiej literaturze popularnej podobny pomysł, jeśli chodzi o miejsce, miał Janusz L. Wiśniewski w powieści „Grand”. Podstawowym problemem pierwszej części sagi jest jej objętość. Ktoś powinien zwrócić autorce uwagę w trakcie redakcji, że mnóstwo tu dłużyzn, a koloryt epoki można oddać w inny sposób niż opisując drobiazgowo stroje bohaterów albo miejsca, w które się udają. Dodatkową wadą jest bardzo słaby literacko język. Czyta się tę książkę miejscami tak, jakby autorka otrzymała do napisania wypracowanie szkolne, które jest dla niej dużym wyzwaniem. Mamy więc tekst, który powstawał z mozołem, brzmi nieporadnie, zawiera wiele sztucznych zwrotów i brakuje mu pewnej stylistycznej płynności. Charakterystyki bohaterów wypadają pretensjonalnie. Książka nie broni się również przedstawionym portretem miasta. Autorka odrobiła lekcję z historii, jest jednak raczej odtwórczą uczennicą, niż kimś kreatywnym, kto faktycznie ożywia Warszawę z przeszłości. Opowiadanie losów bohaterów dziejących się w trzech różnych czasach również nie przekonuje. Razi zwłaszcza przewidywalność losów i mimo dużej objętości powieści szkicowe potraktowanie biografii poszczególnych postaci. Najgorzej wypadają fragmenty dotyczące współczesności – w tym wypadku mamy do czynienia już nie tylko z przeciętną literaturą popularną, ale z bardzo słabą literaturą popularną.

Sylwia Zientek, Hotel Varsovie. Klątwa lutnisty, Wyd. W.A.B., Warszawa 2017. 

Razem i osobno (J. Diaz, Matka i córka)

Problematyka powieści Diaz w pewnym sensie zostaje zasygnalizowana w tytule. Autorkę interesują relacje między matką i córką, jednak więź tę pojmuje w sposób zróżnicowany. Skupia się nie tylko na więzach krwi, ale i na wchodzeniu w role za sprawą konieczności losu, ostateczności, przemiany i ewolucji uczuć. Rzeczywistość, jaką poznajmy, jest światem kobiet. To emocje przedstawicielek różnych pokoleń nadają ton opowieści, ale i komplikują opisywane sytuacje. Choć Diaz pozornie opisuje codzienność, nie unika akcentowania faktu, iż sprawy najważniejsze dzieją się często w ciszy, bywają niezauważone lub przemilczane, stają się dla niektórych wyrzutem sumienia. Mężczyźni są w tej historii, oczywiście, także obecni. Tak naprawdę jednak siłą napędzającą trwanie bohaterek i ich tożsamościowe uwikłanie stają się więzi z kobietami. Jak już wspominałam, mamy do czynienia z dosłownym opisem macierzyństwa. Gloria, która rodzi dwie córki, początkowo odsuwa od siebie szwagierkę, nie chcąc, by siostra męża stała się dla dzieci kimś bliższym od ich matki. Dolores rozumie te wątpliwości, kiedy trzeba wycofuje się, ale jednocześnie jest ciągle na wyciągnięcie ręki, zawsze można na nią liczyć. Kobieta matkuje i żonie brata, i jej dzieciom, z czasem stanie się również opiekunką małej Blanki, półsieroty, której ojciec będzie marzył o związku z kobietą, nieumiejącą uwierzyć w to, że zmiana trybu życia w jej przypadku jest możliwa. Relacja między Glorią a Dolores należy zresztą do najciekawszych w tej powieści. Autorka znakomicie niuansuje to, co łączy i dzieli obie kobiety, opisując nietypową więź trwającą przez wiele lat. Interesująco rozrysowana jest również rola Natalii, córki Glorii, która funkcjonuje w związku z żonatym mężczyzną. Jej rola w rodzinie Mateo jest dość specyficzna. Wszyscy o istnieniu Natalii wiedzą i akceptują pewną stałość z nią związaną. Żona kochanka dopiero, gdy ten będzie umierał, zdecyduje się upomnieć o swoje. Dzieci partnera Natalii tak naprawdę nie sprzyjają matce. Córka Glorii wchodzi więc w skomplikowaną relację rodzinną, w której musi się odnaleźć. Młoda pisarka pokazuje swoją klasę. Umie opisać niełatwe emocje, nadać codzienności rys czegoś szczególnego, odsłonić siłę tkwiącą w milczeniu. Lektura warta uwagi.

Jenn Diaz, Matka i córka, przeł. Andrzej Flisek, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2017. 

Plan i wspólnota (K. Bałuk, Wszystkie dzieci Louisa)

Reportaż Kamila Bałuka warto czytać równolegle z książką Karoliny Domagalskiej „Nie przeproszę, że urodziłam”. Nietracenie z oczu tej publikacji, która ukazała się wcześniej, z kilku powodów może być istotne. Po pierwsze, w obu przypadkach mamy do czynienia z książkowymi debiutami reporterskimi. Po drugie, i Bałuka, i Domagalską interesuje kwestia sztucznego zapłodnienia. Po trzecie, oboje opisują dawców spermy, jak i kobiety, które korzystają z ich pomocy, oraz dzieci, które się potem rodzą. O ile jednak Domagalska zachowuje równowagę w pokazywaniu racji i dylematów wszystkich stron, o tyle Bałuk koncentruje się przede wszystkim na osobach, które urodziły się w wyniku inseminacji. Nie znaczy to, oczywiście, że głosy innych, kluczowych dla zaistnienia tej sytuacji aktorów, są pomijane, wręcz przeciwnie – dość dokładnie poznajemy historię lekarza, który podobno chciał pomagać, a wcielał się tak naprawdę w rolę demiurga, w trakcie lektury nieobca staje się nam również biografia i motywacja dawcy. Najważniejszy jest jednak fakt odkrycia dużej grupy dzieci spłodzonych ze spermy tego samego dawcy, medialny skandal wokół sprawy, a także budowanie specyficznej wspólnoty między tymi, którzy – jak się okazuje – są ze sobą spokrewnieni. Domagalska stawia na pokazanie rozwiązań związanych z in vitro i funkcjonowaniem banków spermy. Interesują ją konkretne historie, ale jednocześnie stara się w możliwie pełny sposób sportretować zjawisko. Bałukowi towarzyszy inna perspektywa. Debiutujący reporter koncentruje się na tytułowych dzieciach Louisa. Interesuje go sytuacja nietypowa, szczególna i, nie bójmy się tego słowa, skandaliczna. Choć sam temat nadużyć związanych z problemem, jest niezwykle ciekawy, a książka portretująca rzeczywistość holenderską okazuje się świeża, tematycznie intrygująca, etycznie skomplikowana, to jednak Bałukowi nie udaje się ustrzec błędów typowych dla debiutu. Miejscami reportaż jest przegadany. Widać to zwłaszcza we fragmentach opisujących przypadłość, na którą cierpi dawca, oraz następnie w miejscach, gdy zostaje pokazane jego nietypowe zachowanie. Tak naprawdę mamy tu do czynienia z zupełnie niepotrzebnym powtórzeniem. Pewne dłużyzny pojawiają się również w opisie całej sprawy. W trakcie lektury ma się czasami wrażenie, że autor zbyt wiele wątków chciał poruszyć, co w efekcie skutkuje wspomnianym przegadaniem, i zbyt wiele osób pragnął sportretować, co z kolei wpływa na rozmycie charakterologiczne postaci. Książka zdecydowanie zyskałaby, gdyby była krótsza, bardziej skondensowana. Nie zmienia to jednak faktu, że debiut Bałuka zasługuje na uwagę, a jego dalszej reporterskiej drodze warto się przyglądać.

Kamil Bałuk, Wszystkie dzieci Louisa, Wyd. Dowody na Istnienie, Warszawa 2017. 

Amputacja języka i pamięci (D. Levy, Gorące mleko)

W scenerii pozornie beztroskiej, bo wydawałoby się, że idealnie wakacyjnej, Levy buduje opowieść o pełnym napięcia, niedopowiedzeń i skrywanych sekretów związku matki i córki. Obie kobiety funkcjonują w przedziwnej symbiozie, są właściwie nierozłączne. Można mówić nawet o przejmowaniu pewnych zachowań jednej od drugiej i o dostosowywaniu rytmu ciała córki do prowadzonej pod rękę lub wożonej w wózku chorej matki. To choroba starszej kobiety determinuje codzienność. Czy jednak faktycznie można mówić o chorobie? Czy dziwna przypadłość związana z kłopotami z poruszaniem się ma swoje źródło w ciele, czy może w duszy zranionej i opuszczonej kobiety? Nierozłączne matka i córka są przywiązane do siebie, ale i na siebie skazane. (Nie)obecność innych ludzi w ich życiu prowokuje do podjęcia pewnych prób przerwania owej toksycznej więzi. I córka, i matka muszą się usamodzielnić. Czy ciało starszej kobiety naprawdę niedomaga, czy może dusza bohaterki buntuje się przeciwko temu, co wydarzyło się i co dzieje się w jej prywatności? Czy córka naprawdę nie pamięta przeszłości i nie jest w stanie posługiwać się językiem ojca? Czy może wypiera słowa, które kojarzą się jej ze zdradą i odtrąceniem? Levy nie stawia na łatwe rozwiązania, jednocześnie – co tez jest warte zaakcentowania – nie próbuje nadmiernie komplikować skomplikowanej relacji łączącej bohaterki. Stawia raczej na niedopowiedzenie, umiejętność stopniowego mierzenia się z wyzwaniami i konieczność uniezależnienia, która nie zawsze polega na całkowitym odcięciu się. Równie często bywa tylko, a może aż, próbą renegocjowania tego, co więzi, ale i uwalnia.

Deborah Levy, Gorące mleko, przeł. Tomasz Bieroń, Wyd. Znak, Kraków 2017. 

Bez odpowiedzi (A. Bojke, Wywiad, którego nie było. Władimir Putin)

Książka Arlety Bojke to efekt deklarowanego, choć pozornego, niespełnienia zawodowego – tak można by przewrotnie powiedzieć. Nie chodzi, oczywiście, o brak sukcesu w pracy w telewizji, ale o deklarowane rozczarowanie z tego powodu, że autorce nie udało się przeprowadzić wywiadu z Władimirem Putinem. To dlatego w tytule znajduje się informacja sugerująca pewną hipotetyczność zaplanowanej w książce sytuacji, z tej też przyczyny to właśnie nazwisko prezydenta Rosji zostaje zaakcentowane jako kluczowy punkt odniesienia. Putin jest zresztą pewnego rodzaju demiurgiem, ciągle obecną w opowieści siłą sprawczą i decyzyjną, kimś, kto wie, choć nie zawsze swoją wiedzę ujawnia. Bojke zaplanowała swoją książkę, opierając się na wspomnianym niespełnieniu. Tytuły rozdziałów to pytania, które chciałaby zadać prezydentowi. Teksty to portrety współczesności. Na plan pierwszy wysuwa się kwestia tego, co działo się na Ukrainie, przejęcie Krymu, a także działania mające miejsce w Syrii. Bojke nie tylko pokazuje, jak wygląda praca korespondentki telewizyjnej (kwestia współpracy w grupie, ciężar używanego sprzętu, zagrożenie wynikające z konieczności włączania oświetlenia, różne, czasami agresywne, reakcje ludzi stojących wokół, wreszcie konieczność ciągłego przekonywania, że ma się prawo do nagrywania), ale również, a może przede wszystkim, stara się odsłaniać różne postawy, zachowania, poglądy. Przykładem może być to, w jaki sposób zostają opowiedziane wydarzenia mające miejsce na Krymie. Bojke oddaje głos zarówno tym, którzy potępiają agresję, jak i tym, którzy reagują entuzjastycznie, trwając w złudzeniu, że zrekonstruowanie realiów bliskich rzeczywistości Związku Radzieckiego przyniesie ratunek w kontekście codzienności. Autorka zaznacza specyficzną sytuację mediów w Rosji. Pokazuje trudności, na jakie natyka się polska ekipa, nie unika przywoływania niełatwej pracy rosyjskich dziennikarzy, zwłaszcza tych, którzy próbują nie ugiąć się przed dyskursem dominującym, akcentuje uprzywilejowanie niektórych dziennikarzy zagranicznych i dość specyficzną sytuację polskich dziennikarzy. Literacko książka ta pozostawia wiele do życzenia, faktograficznie okazuje się głosem relacjonującym ten świat, na temat którego nigdy dość opowieści.

Arleta Bojke, Wywiad, którego nie było. Władimir Putin, Wyd. PWN, Warszawa 2017. 

Pytania bez odpowiedzi (B. Schlink, Kobieta na schodach)

W „Kobiecie na schodach” czytelnik znajdzie wszystko to, do czego w swojej prozie zdążył przyzwyczaić Schlink. Mamy więc nieoczywistą relację kobiety i trzech mężczyzn. Choć Irene pozornie należy w jakiś sposób do każdego z nich, tak naprawdę wymyka się jednoznacznemu zaklasyfikowaniu. Okazuje się, że i ona, i oni toczą swoją grę. Ostatecznie to Irene będzie rozdawała karty i to do niej należeć będzie wiedza, z którą tylko częściowo podzieli się z mężczyznami. Mamy symbolikę obrazu oraz dosłowność przedstawienia. Mamy także zderzenie przeszłości z teraźniejszością. To, co wydawało się tylko niewygodnym wspomnieniem, nagle ożywa i zaczyna być równie intensywne jak przed laty. Kobieta i mężczyźni spotykają się po długim okresie niewidzenia. Pretekstem do tego nietypowego zjazdu staje się pewien obraz – ten sam, który kiedyś ich poróżnił, a który teraz, przynajmniej na chwilę, ich jednoczy. Mamy również wiele niedopowiedzeń. Nie dowiemy się, co działo się z Irene, kiedy zniknęła na wiele lat. Nie otrzymamy odpowiedzi, kim była wcześniej, zanim spotkał ją narrator. Nie usłyszymy, czy prawdą jest dość nietypowy epizod kontestowania systemu w jej biografii. Schlink pisze refleksyjną opowieść o rozstaniu, do którego można i trzeba się przygotować. „Kobieta na schodach” jest również historią postulowania możliwości zwrotu w każdej biografii – to, czy chcemy zmienić swoje życie, zależy tylko od nas. Jest wreszcie zapisem nieuchronności, ale i oczywistości przemijania, które przeraża, ale i oswaja z niewątpliwą ulotnością tego wszystkiego, co wydaje się trwałe.

Bernhard Schlink, Kobieta na schodach, przeł. Ryszard Wojnakowski, Wyd. Rebis, Poznań 2017. 

Zobowiązania pamięci i winy zapomnienia (M. Muskała, Między „Placem Bohaterów” a „Rechnitz”. Austriackie rozliczenia)

Monika Muskała tylko pozornie opowiada o niepokornej odsłonie austriackiego teatru. Tak naprawdę w niezwykle ciekawy i kompetentny sposób rekonstruuje kulturowe uwikłania mierzenia się Austrii z pamięcią i zapomnieniem nazizmu. Nie bez powodu książka nosi właśnie taki tytuł. „Plac Bohaterów” to oczywiście sztuka Thomasa Bernharda, a „Rechnitz” to tekst Elfride Jelinek (zamieszczony zresztą w tej publikacji). Jednak nie tylko o teatr w tym wypadku chodzi i nie tylko o społeczne reakcje na tych, którzy „kalają swoje gniazdo”. Oba tytuły bezpośrednio przywołują dwa ważne dla historii Austrii miejsca – to na Heldenplatz Hitler był witany entuzjastycznie przez Austriaków, to w Rechnitz doszło do masakry dwustu Żydów, których zamordowano w ramach uatrakcyjnienia odbywającego się tam przyjęcia wydanego przez baronostwo Batthyàny. Kluczowym odniesieniem dla obu tytułów i obu miejsc jest więc kwestia mierzenia się z wiedzą i odpowiedzialnością, poniesienie konsekwencji, przyznanie się do winy, przerwanie impasu milczenia, rozpoczęcia procesu odpominania przeszłości. Na podstawie analiz twórczości pisarzy podchodzących krytycznie do tego, w jaki sposób Austria poradziła sobie i radzi z przeszłością, oraz sposobów komentowania ich tekstów, autorka pokazuje, jak aktualny jest problem winy, kary, zadośćuczynienia i świadomości. Jednocześnie odsłania trwałość pewnych niepokojących praktyk, wpisując ich istnienie i odradzania się w doświadczenie historyczne oraz działania związane z zaprzeczaniem. Wypowiedzi artystów nie pozostawiają złudzeń – Austria ma nie tylko problem z przeszłością, ale i z teraźniejszością. Muskała pokazuje, jak między prowokacją, bezpośrednim oskarżeniem i pytaniami, na które dawno trzeba było odpowiedzieć, rodzi się trwały cień niezałatwionego do końca problemu. Fakt, iż kultura staje się w tym kontekście obiektem agresji politycznej i społecznej daje do myślenia. Artyści tacy jak na przykład Thomas Bernhard, Gerhard Roth, Werner Schwab czy Elfriede Jelinek udowadniają, że mieszczański spokój jest pozorny. Kryje się za nim mnóstwo negatywnych emocji, nienawiść, agresja i tłumione resentymenty. Sztuka, która porusza polityków, krytyków i odbiorców tak bardzo, że decydują się wytoczyć przeciwko niej wojnę, niepokoi, ale i staje się gwarantem uczciwości. Daje nadzieję, bo jest ktoś, kto upomina się o pamięć nawet wówczas, gdy dla wszystkich wydaje się ona niewygodna. Muskała znakomicie rekonstruuje owo uwikłanie, w którym tkwi zadowolone z zapomnienia społeczeństwo, występujące przeciwko artystom opowiadającym się po stronie pamięci. Teatr w opowieści Muskały to nie tylko fascynująca historia zaangażowania społecznego, gotowości ryzyka i prowokacji, za którą stoją liczne sensy, to także dowód na to, że sztuka jest i była czymś żywym, koniecznym do obudzenia sumień, niezbędnym do potrząśnięcia obojętnymi na etykę politykami.

Monika Muskała, Między Placem Bohaterów a Rechnitz. Austriackie rozliczenia, Wyd. korporacja ha!art, Kraków 2017. 

Nie do odratowania (W. Aksionow, Wojna i więzienie. Saga moskiewska, tom 2)

Druga część „Sagi moskiewskiej” jest dużo mroczniejsza od pierwszej. O ile w przypadku „Pokolenia zimy” obserwowaliśmy doskonały świat, który stopniowo niszczony był przez partię, system i swobodne dysponowanie ludzkim losem, o tyle w „Wojnie i więzieniu” piękno jest jedynie niewyraźnym wspomnieniem przeszłości. Choć dawne spokojne czasy wspominane są z czułością, raczej nikt z doświadczonych przez Historię przedstawicieli rodziny Gradowów nie ma złudzeń, że dawną rzeczywistość można odbudować. Nawet więc jeśli bohaterowie próbują ocalić siebie i pamięć, tak naprawdę przegrywają w nierównej potyczce ze złem, które nie liczy się z najbardziej delikatnymi uczuciami. Szczególnie dramatyczna jest historia Nikity i Weroniki. Złamani kilkuletnim więzieniem w łagrze wracają do normalności zmienieni – nigdy już nie poczują tego, co kiedyś, nigdy nie będą ze sobą tak blisko, nigdy nie odkryją w sobie tej namiętności, czułości i pewności, jaka przepełniała ich wówczas, gdy nic nie zapowiadało katastrofy. Równie bolesne są losy kobiety czekającej przez wiele lat na Kiryła. Aksionow nie ukrywa, że perfidia obmyślonych przez Stalina kar polegała nie tylko na nieadekwatnej do przewinienia długości wyroku, ale przede wszystkim na nieprzewidywalności i skutecznym wymazywaniu jakiegokolwiek śladu po uwięzionych. Niewiedza, odmowa przyjmowania paczek, skuteczne przekonywanie, że z łagru nie ma wyjścia, niszczyły nadzieję oraz zmuszały ludzi do wyrzekania się samych siebie w imię pragnienia przetrwania. „Wojna i więzienie” to opowieść, w której tak naprawdę brakuje jasnych stron. Aksionow pokazuje bowiem, jak skomplikowane bywa ocalenie życia i jak odmienne od oczekiwanych bywają powroty. Tytułowe doświadczenia wojny i więzienia niszczą ludzi, skutecznie ich zmieniając i zmuszając do zadawania trudnych pytań o własne człowieczeństwo.

Wasilij Aksionow, Wojna i więzienie. Saga moskiewska, tom 2, przeł. Maria Putrament, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2017. 

Świat idealny? (L. Groff, Arkadia)

Powieść Groff koncepcyjnie wydaje się całkiem ciekawa. W trakcie lektury trudno jednak się oprzeć wrażeniu, że jeśli chodzi o realizację jest trochę gorzej, zwłaszcza w tej części, która odnosi się do opuszczenia tytułowej Arkadii i opowiada o mierzeniu się ze zwyczajnym światem. Pisarka próbuje pokazać dwie rzeczywistości, które wzajemnie się przecinają, choć jednocześnie pogodzenie ich wydaje się niemożliwe. Mamy więc świat idealny, komunę, w której wszystko jest wspólne, ludzie nastawieni są na naturę i niechętnie podchodzą do cywilizacji. Odizolowanie ma być receptą na wszystkie lęki, zagrożenia, emocjonalne wyzwania. Tak naprawdę jednak staje się życiem sztucznym, opartym na narzuconych zasadach, dającym przywileje tylko niektórym, a nie wszystkim. Rozbicie wspólnoty rodzi konieczność odnalezienia się w rzeczywistości, od której wcześniej próbowano trzymać się z daleka. W efekcie żaden z opisanych światów nie zostaje do końca oswojony. Lutek wspomina komunę jako czas sielankowego dzieciństwa. Dorosłe życie pozornie upływa mu bez nietypowych potknięć, ma jednak gdzieś w sobie tęsknotę za tym, co kiedyś było jego, lecz zostało mu odebrane. Dojrzewanie okazuje się stopniowym odkrywaniem tego, że nic nie jest dane raz na zawsze oraz że każdy stan ostatecznie podlega renegocjowaniu. Szkoda, że Groff nie zdecydowała się na bardziej tradycyjny opis portretowanej rzeczywistości i relacji bohaterów. Autorka trochę nieudolnie próbuje eksperymentować z językiem, stawiając na zdania krótkie, rwane, mające prawdopodobnie oddawać rytm emocjonalnego myślenia. Opowiedziana przez nią historia ma potencjał, zwłaszcza że nie jest wcale tak abstrakcyjna, jak mogłoby się wydawać. Ludzie tęskniący za światem idealnym i próbujący ów świat stworzyć istnieją, całkiem realne jest również ich zagubienie wtedy, gdy okazuje się, że idealna wspólnota niewiele ma wspólnego z rzeczywistością, do której ostatecznie zwykle trzeba wrócić, godząc się z jej regułami.

Lauren Groff, Arkadia, przeł. Wiesław Marcysiak, Wyd. Znak, Kraków 2017. 

Zniszczenie (J. Mikołajewski, Terremoto)

W „Terremoto”, podobnie jak we wcześniejszym „Wielkim przypływie”, Mikołajewski pozostaje poetą będąc reporterem i jest reporterem nie przestając być poetą. Ta zależność wydaje się kluczowa dla sposobu opisywania świata przez autora. Choć mało tutaj słów, ich siła rażenia jest wyjątkowo mocna. Choć natkniemy się na niezwykle poetyckie opisy, będą one jednocześnie wyjątkowo naturalistyczne, brutalne nawet. Mikołajewski świadomie oscyluje między poetyckim niedopowiedzeniem a reporterską dosłownością dokumentowania. Opisywanie spełnionej Apokalipsy okazuje się bowiem nie tylko wyzwaniem literackim i dziennikarskim, ale przede wszystkim etycznym. Świat, który runął, rzeczywistość, która przestała istnieć, czas, który w przypadku katastrofy nie zna litości i zabiera wszystko w ciągu chwili – oddanie atmosfery obecnej w miejscu dotkniętym trzęsieniem ziemi wiąże się z koniecznością bardzo precyzyjnego używania słów, postulatem ich jednoczesnego nienadużywania, a jednocześnie delikatnością, współodczuwaniem i wsłuchiwaniem się w tych, którzy są ofiarami i chcą o tym mówić. Mikołajewski nie próbuje wchodzić w rolę kogoś, kto próbuje wyjaśniać nieodwracalność dziejących się zjawisk lub akcentować możliwość odbudowania świata na nowo, jest tak samo bezradny jak ci, którzy będąc ofiarami, szukają odpowiedzi. Towarzyszy swojemu przewodnikowi, Luce Cariemu, który narażając wielokrotnie życie, by ratować innych, cały czas świadczy na rzecz przetrwania, celowości istnienia oraz konieczności bycia człowiekiem w sytuacji ekstremalnej. Mamy tu bowiem do czynienia nie tylko z dosłownym trzęsieniem ziemi oraz próbą mierzenia się Włochów z katastrofą. Natkniemy się w książce na co najmniej dwa inne kataklizmy – jeden wiąże się ze ściągnięciem wraku pełnego martwych uchodźców, drugi z coraz większą świadomością tego, że człowieczeństwo wśród ludzi nie jest wcale czymś oczywistym. W pierwszym przypadku zetkniemy się z porażającym opisem wydobywania szczątków ciał po to, by oddać zmarłym ostatnią posługę. W drugim pozostaniemy z pytaniami bez odpowiedzi i z przekonaniem, że przynajmniej część tych kwestii bezpośrednio dotyczy nas samych. Lektura obowiązkowa.

Jarosław Mikołajewski, Terremoto, Wyd. Dowody na Istnienie, Warszawa 2017.