Bezsens wojny (J. Cercas, Władca cieni)

Javier Cercas nie po raz pierwszy mierzy się z tematem wojny domowej w Hiszpanii. Była ona podstawowym punktem odniesienia w „Żołnierzach spod Salaminy”, jest również istotna w „Anatomii chwili” jako klucz do tego, co dzieje się dużo później. We „Władcy cieni” pisarz postanawia zmierzyć się z historią rodzinną. Mamy więc do czynienia z opowieścią autobiograficzną (Cercas pozostaje jednym z głównych bohaterów, to on prowadzi prywatne śledztwo), autotematyczną (pisarz dopuszcza nas do rozważań na temat pisania i własnej roli pełnionej w prezentowanej opowieści), biograficzną (książka jest próbą rekonstrukcji ze szczątków informacji życiorysu Manuela Meny, ciotecznego dziadka Cercasa, który jako dziewiętnastolatek zginął podczas wojny domowej walcząc po stronie Franco), historyczną (autor pozostaje wierny faktom, a dzięki historii jednostkowej udaje się mu opowiedzieć o bezsensie nienawiści i paradoksie podziałów wywołanych przez wojnę domową w Hiszpanii). Powyższe uwikłania wydobywają napięcie będące konsekwencją tego wszystkiego, co wiąże się z nierówną walką pamięci i zapomnienia. Mamy więc chociażby rozpaczliwy gest palenia pamiątek po zmarłym i pojawiającą się po latach informację o ocaleniu spisanych jego ręką słów. Mamy rozpamiętującą śmierć Manuela przez kilkadziesiąt lat matkę autora i świadków, którzy obok tej śmierci pamiętają również absurdalne i trudne do uzasadnienia zniknięcia osób, które stały po stronie socjalistów. Mamy tych, którzy po raz pierwszy od wydarzeń z okresu wojny domowej opowiadają o tym, co się wtedy stało, i tych, którzy nie ukrywają, że to właśnie tamta wojna naznaczyła ich na całe życie. Mamy wreszcie zderzenie Wielkiej Historii z mikrohistorią – zarówno w kontekście miejscowości, z której pochodzą zmarły i matka autora, jak i z perspektywy klasowych oraz historycznych napięć. Cercas nie ukrywa własnych wątpliwości i tego, jak trudno jest mu się pogodzić z tym, że Manuel Mena walczył dla generała Franco. Momentem zwrotnym dla wszystkich, którzy pojawiają się w książce jako bohaterowie, będzie uświadomienie sobie bezsensu wojny. W efekcie cała opowieść zyskuje głęboko pacyfistyczny wydźwięk.

Javier Cercas, Władca cieni, przeł. Ewa Zaleska, Wyd. Noir Sur Blanc, Warszawa 2019.