Patrzeć czy widzieć? (A. Hess, W niemieckim domu)

„W niemieckim domu” to powieść z kręgu literatury środka łącząca opowieść o perypetiach pewnego związku i pewnej rodziny z opowieścią o odkrywaniu prawdy – tej niełatwej, trudnej, szokującej. Tytuł dość łatwo naprowadza czytelnika, jakiego rodzaju to może być prawda. Chodzi oczywiście o nazistowską przeszłość tych, którzy po wojnie są zwykłymi, szanowanymi, niejednokrotnie bardzo sympatycznymi obywatelami. Główna bohaterka, Ewa, przypadkowo zostaje tłumaczką podczas procesu przeciwko zbrodniarzom II wojny światowej. Dobrze zna język polski i to jest jej atut. Przystępuje do pracy jako osoba naiwna, słabo zorientowana w temacie, niezainteresowana historią ani polityką. Najbardziej zajmuje jej myśli martwienie się o ewentualne oświadczyny mężczyzny, który ma zostać jej mężem. Tłumaczenie zeznań stanie się dla Ewy nie tylko przyspieszonym kursem dojrzewania społecznego, ale również dramatycznym odkryciem sekretów skrywanych w jej własnej rodzinie. Jakie to będą sekrety, łatwo się domyślić. W książce pojawia się również delikatnie zarysowany wątek emancypacyjny. Przyszły mąż bohaterki nie chce, by kobieta pracowała. Ewa decyduje się jednak kontynuować podjęte zobowiązanie i coraz bardziej angażuje się w proces. Powieść Hess jest próbą pokazania, jak szybko może zwyciężyć zapomnienie w sytuacji, gdy pamięć zostanie odsunięta na bok i ulegnie unieważnieniu. Świadczenie o przeszłości okazuje się kluczowe nie tylko dla możliwości sprawiedliwego osądzenia, ale również dla zmierzenia się ze złem wśród najbliższych. Nie jest to powieść, w której dochodzi do jakiegoś szczególnego skomplikowania psychologicznego. Trudne tematy zarysowane zostają w sposób uproszczony. Niewątpliwie zaletą jest jednak to, że Hess rezygnuje z położenia nacisku przede wszystkim na relację miłosną, inne sprawy uznając za istotniejsze.

Annette Hess, W niemieckim domu, przeł. Barbara Niedźwiecka, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2019.

Na całe życie (N. Semel, Śmiech szczura)

Rzadko się zdarza proza tak precyzyjna, pełna znaczeń, świadoma tego, jakie sensy można uzyskać dzięki grze gatunków, ważna i mocna w swoim przekazie. Właściwie trudno byłoby wskazać w tej powieści coś niedoskonałego. Poczynając od znakomicie pomyślanej okładki, przez celny tytuł, intrygujące użycie do sportretowania problemu wspomnień, wierszy, prozy fantastycznej czy zapisków z dziennika, po nieoczywiste opisanie tematu wielokrotnie podejmowanego, a w tej wersji odświeżonego i wybrzmiewającego z nową większą mocą. „Śmiech szczura” okazuje się utworem, który nie tylko można czytać na różne sposoby, ale i do którego można wracać, czytając go fragmentami tak, jak je zaplanowano, lub w innej kolejności, uzyskując dodatkowe znaczenia. Co prawda podwójny tryb lektury taki, jak w „Grze w klasy” nie został tu podpowiedziany, jednak tekst wymyka się tradycyjnemu odbiorowi. W każdym z wyodrębnionych fragmentów wybrzmiewa jednak z dużą siłą przekonanie, że ważne jest opowiadanie, świadczenie i pamiętanie o Zagładzie. „Śmiech szczura” można więc czytać jako utwór o nierównej walce pamięci i zapomnienia. Autorka znakomicie pokazuje, że przetrwanie i ocalenie w równym stopniu opiera się na wyrzeczeniu się wspomnień, jak i na ich celebrowaniu i przekazywaniu dalej. Dziecko, które zostaje wplątane w tę nierówną walkę ocalenia, które niesie zniszczenie, opieki, która wiąże się z doznawaniem cierpienia, tęsknoty, która przynosi pewność braku powrotu, z doświadczeniem pomocy, zrozumienia i z przekonaniem, że lepiej milczeć, niż mówić, zamienia się w świadka historii własnej, ale i cudzych zbrodni. Na uwagę zasługuje ta część książki, która staje się zbiorem wierszy. Mamy tu do czynienia z opowiedzeniem wszystkiego poprzez przemilczenie, niedopowiedzenie, symbolikę. Kolejne utwory są właściwie mikrofreskami o Zagładzie w wersji przeżywanej na co dzień także wówczas, gdy wydaje się, że udało się przetrwać, a koszmar nadal trwa. Znakomicie wybrzmiewa ta część, w której z kolei cała historia zostaje opowiedziana z perspektywy przyszłości, w której pamięć i zapomnienie funkcjonują na zupełnie innych, niejednokrotnie zinstrumentalizowanych zasadach. „Śmiech szczura” to książka nieoczywista gatunkowo i ważny głos w sprawie tego, co było i co nie może być zapomniane. Lektura obowiązkowa.

Nava Semel, Śmiech szczura, przeł. Michał Sobelman, Joanna Stöcker-Sobelman, Wyd. Austeria, Kraków – Budapeszt – Syrakuzy 2019.