Trudne do wyjaśnienia (A. Wieviorka, Czym było Auschwitz?)

Publikacja znanej badaczki problematyki Holocaustu adresowana jest do młodych czytelników i stanowi próbę wyjaśnienia tego, co doprowadziło do Zagłady i ją ukonstytuowało. W podtytule jako adresatka została wskazana córka autorki, jest ona jednak tylko rodzajem medium, pośredniczki, dzięki której zadawane pytania mogą być poszerzone o odpowiedzi. Warto zwrócić uwagę, że próba wyjaśnienia dzieciom i wczesnym nastolatkom tego, co wydarzyło się w okresie II wojny światowej, oparta jest na spokoju, jasności wywodu, odwoływaniu się do ustaleń historyków, ale i relacji świadków. Wieviorka nie reaguje oburzeniem czy irytacją na żadne z pytań, które padają z ust dziecka. Nie ma znaczenia, że niektóre z nich są naiwne lub ignoranckie. Właśnie takie mają być, bo dziecko dopiero z ust kompetentnego dorosłego może i musi się dowiedzieć o złu, które człowiek jest w stanie obmyślić po to, by zniszczyć drugiego człowieka. To, co niewyobrażalne, zostaje tutaj określone odpowiednimi słowami – takimi, które pozwolą choć trochę zrozumieć, nadmiernie nie przerażą okrucieństwem, ale też nie doprowadzą do infantylizacji problemu. Wieviorce udaje się uniknąć tych wszystkich mielizn znakomicie. Warto ten fakt docenić, zwłaszcza że wątpliwości córki, co autorka wyznaje, „[…] nie różnią się one od pytań, które sama zadaję sobie w nieskończoność i które od ponad półwiecza powracają w rozważaniach historyków i filozofów – to właśnie na te pytania tak trudno znaleźć odpowiedzi. Zostały po prostu wyrażone dosadniej, bardziej bezpośrednio” (s. 9). Objaśnienie, jakie proponuje Wieviorka, to nie tylko propozycja ważna i odważna w swoim zamyśle, a mianowicie chęć wyjaśnienia dzieciom i nastolatkom niewyobrażalnego okrucieństwa. Badaczka, a jest to efekt uboczny narracji poprowadzonej w formie pytań i odpowiedzi, odsłania również niemożność zrozumienia Holocaustu przez dorosłych. Jednoczesne pokazanie systemowego zaplanowania Zagłady dodatkowo wzmacnia ów przekaz konieczności i bezradności poznawczej.

Annette Wieviorka, Czym było Auschwitz? Rozmowy z moją córką, przeł. Paulina Tarasewicz, Wyd. W Podwórku, Gdańsk 2015.