Na gruzach i wśród gruzów (M. Al-Sabouni, Walka o dom. Wspomnienia syryjskiej architektki)

 

Publikacja Al-Sabouni to nieoczywiste połączenie tekstu o charakterze autobiograficznym z opowieścią, w której do głosu dochodzi narracja ekspercka. Dobrze zostaje to uchwycone w tytule i podtytule. Mówienie o architekturze, miejscu, mieście, osiedlu to zabieranie głosu w sprawie przestrzeni wspólnej, ale i, a może przede wszystkim, otoczenia, które jest bliskie. Upominanie się o definiowanie domu organizuje wypowiedź autorki. W kontekście wojny zyskuje także dodatkowe znaczenia. Oto dobrze rozpoznane miejsca stają się gruzami, a pozostanie i nieopuszczenie kraju zmusza do doświadczania na co dzień specyficznego przechodzenia tego, co z ekstremalne, w to, co codzienne. Autorka nie pozostaje jednak przy perspektywie świata zniszczonego. W gruzach widzi zapowiedź i szansę na nowy świat. To w imię przyszłości opowiada o istniejących wcześniej ograniczeniach, blokujących wyobraźnię młodych architektów, wrzucających ich w reguły rządzone korupcją i tendencyjnością, odmawiających im prawa do rzeczywistego współtworzenia należących także do nich miejsc. Architektka upomina się o potrzebę niezapominania o tożsamości. Widzi w niej kluczowy element prowadzący do prawdziwej relacji z miejscem, dzięki której osiągnięta zostaje nie tylko trwała więź, ale i pojawia się poczucie współodpowiedzialności za otoczenie. Akcentuje również związek takiej postawy z inwestowaniem w przyszłość, a więc gotowość myślenia futurologicznego z uwzględnieniem także tych, którzy dopiero zamieszkają w danym miejscu. „Walka o dom” okazuje się bardzo ciekawym połączeniem, bo mówienie o domu i o walce to w tym przypadku przeciwstawienie się wojnie, rozpadowi i nietrwałym relacjom międzyludzkim. Intrygujące.

 

Marwa Al-Sabouni, Walka o dom. Wspomnienia syryjskiej architektki, przeł. Marcin Michalski, Wyd. Centrum Architektury, Instytut Kultury Miejskiej, Warszawa 2023.

Daleko i blisko (T. Zalewski, Żydowska Ameryka. Wczoraj i dziś diaspory w USA)

 

Tomasz Zalewski łączy w swojej książce narrację typową dla reportażu z opowieścią w stylu publikacji typowo historycznej, popularyzującej wiedzę o zagadnieniu zasygnalizowanym w tytule i podtytule. Zresztą już taki właśnie pomysł na tytuł sugerować może przeglądowy, co nie znaczy wcale powierzchowny, charakter publikacji. Tekst właściwy poprzedzony jest wyjaśnieniem odautorskim dotyczącym powodów zajęcia się tym akurat tematem. Zalewski sam określa gatunkowe przyporządkowanie tomu: „Moja książka jest dziennikarskim, zbiorowym portretem diaspory, skomponowanym z eseistyczno-reportażowych tekstów, które opowiadają o najistotniejszych, jak sądzę, aspektach życia i problemach Żydów w Ameryce” (s. 10). Publikację tę z powodzeniem można czytać jako opowieść o próbach definiowania tożsamości. Kwestia odmiennego podejścia kolejnych pokoleń oraz usytuowanie własnej biografii w kontekście traumy Holocaustu jest jednym z ważniejszych i ciekawszych wątków, odsłaniających z jednej strony powtarzające się punkty odniesienia, z drugiej nieoczywistość traktowania siebie jako Amerykanina. Na uwagę zasługuje łączenie portretu współczesności z licznymi odniesieniami do historii. To zderzenie lub – może nawet częściej – współistnienie dobrze pokazuje, jak trwale rezonuje w teraźniejszości diaspory przeszłość i jak często porządkuje reguły dzisiejszej codzienności. Mówienie o tożsamości to także pytanie o pobożność, ale też o zaangażowanie społeczne. Kluczowe jest także pytanie o Izrael jako miejsce, do którego się wraca, miejsce, o którym się marzy, choć nigdy się tam nie było, miejsce, które naznaczone jest etycznym uwikłaniem poprzez konflikt z Palestyną. Książka Tomasza Zalewskiego ma charakter porządkujący wiedzę i inspirujący do dalszych poszukiwań. Można ją traktować jako rodzaj podręcznika, dzięki któremu pewne podstawy zostają wyjaśnione, a skomplikowania intrygująco zasygnalizowane.

 

Tomasz Zalewski, Żydowska Ameryka. Wczoraj i dziś diaspory w USA, Wyd. Polityka, Warszawa 2023.

Czytanie z fotografii (I. Šojat, Unterstadt)

 

Powieść Šojat w przewrotny sposób traktuje życie i śmierć. Główna bohaterka powraca do domu i dowiaduje się o tym, że jej matka umarła. Złe wieści przekazuje Frau Jozefina, kobieta, która towarzyszyła życiu rodziny i jak się okazuje zna liczne jej tajemnice. Śmierć matki staje się pretekstem do powrotu do przeszłości i do przewartościowania tego wszystkiego, co utrwaliła i zarazem zniekształciła pamięć. Pretekstem do pytań i w pewnym sensie do wymuszania odpowiedzi są stare fotografie. To z nich da się wyczytać wiele historii sprzed lat. Będą one również okazją do przewartościowania utrwalonych rozpoznań dotyczących zachowań członków rodziny, tego, co jest pielęgnowane i przekazywane jako rzecz warta zapamiętania, wreszcie tego, co odsłania mroczne i dramatyczne wydarzenia rządzące biografiami konkretnych przywoływanych osób. Autorka znakomicie łączy z jednej strony napięcie towarzyszące relacjom rodzinnym oraz różnym tajemnicom związanym z nienawiścią, cierpieniem i rozczarowaniem z tragicznymi uwikłaniami wojennymi, kwestią przynależności narodowej, antysemityzmu i różnie postrzeganej niemieckości. Przetrwanie wiąże się tutaj z koniecznością wyparcia się przeszłości, bo tylko w ten sposób da się żyć dalej lub w ogóle rozpocząć nowe życie. Śmierć towarzyszy właściwie każdej z przywoływanych osób, a strażniczką pamięci i tych opowieści, które poznaje po raz pierwszy bohaterka, jest zwykle milcząca i niechętnie dzieląca się swoją wiedzą wspomniana Frau Jozefina. Powieść to także intrygujący portret Osijeku, miejscowości, która staje się jeszcze jednym i bardzo ważnym bohaterem. Przywołanie konkretnych miejsc łączy się z konkretnymi fragmentami biografii. Choć nie ma już ludzi, niekiedy świadkiem istnienia pozostają właśnie punkty na mapie. To one znaczą prywatną, a zarazem publiczną historię ludzi i miasta. Bardzo dobre.

 

Ivana Šojat, Unterstadt, przeł. Siniša Kasumović, Wyd. Biblioteka Analiz, Warszawa 2023.