Jakich użyć słów? (M. Łajuk, Bachmut)

 

Książka Łajuka to zbiór tekstów z wojny i o wojnie. Tym, co wydaje się w tej publikacji najciekawsze, jest zderzenie z jednej strony relacji z codzienności, znaczonej zagrożeniem i śmiercią, z drugiej natomiast refleksji na temat tego, jak opisywać świat, który właśnie doświadcza realnej katastrofy. Łajuk jest blisko, obok, stanowi część opisywanego świata. Jednocześnie potrafi – przynajmniej w sensie literackim – stanąć obok i spojrzeć na opisywaną rzeczywistość z zewnątrz, zastanawiając się nad tym, czy da się w ogóle opowiedzieć to, co bywa doświadczeniem niewyrażalnym. Łajuk znakomicie pokazuje, jak istotne staje się przeżycie. To, co wcześniej nie skłaniało do szczególnych refleksji, teraz okazuje się wielką wartością. Każdy dzień to czas wyrwany śmierci i wojnie. Autor celnie rozgrywa napięcie związane z przesunięciem znaczeń. Zwykłe i codzienne czynności zyskują wymiar przypowieściowy, mają w sobie coś symbolicznego, stają się metaforą funkcjonowania w świecie narażonym na nieustanną bliskość tego, co ekstremalne. Niepowtarzalne i szczególne może się pojawić wtedy, kiedy trzeba patrzeć na pobocza dróg usłane ciałami zwierząt, ale też wtedy, kiedy trzeba sprowadzić lakiery do paznokci, by zapewnić klientkom możliwość uwierzenia w to, że życie jednak jest ważniejsze od śmierci. To, co pozornie banalne, sąsiaduje z tym, co odsłania swoją wielkość. Właśnie tę rzeczywistość – „tu i teraz” – trzeba próbować opisać. Takie przesłanie towarzyszy tekstom Łajuka. Tekstom oddającym rytm wojennej codzienności, rytm tego, co zaskakuje i tego, do czego wszyscy już się przyzwyczaili, rytm niebezpiecznego zbliżenia życia i śmierci. Warto.

 

Myrosław Łajuk, Bachmut, przeł. Maciej Piotrowski, Wyd. Ha!art, Kraków 2025.

Kogo i dlaczego pamiętamy? (A. Komosa-Styczeń, Wyspa niechcianych kobiet)

 

Reportaż Agaty Komosy-Styczeń to dowód na to, że uważność w patrzeniu na miejsce, ludzi i historię oraz pewnego rodzaju nieufność w stosunku do pamięci są bardzo potrzebne. „Wyspa niechcianych kobiet” okazuje się bowiem ważnym głosem w kontekście dyskusji na temat tego, co zostaje zapamiętane, co powinno być pamiętane, co może być zapomniane, co wreszcie trzeba niemalże „wydrzeć” tym, którzy nie chcą się dzielić wiedzą i wolną wybrać milczenie. Tytuł książki wydaje się nieco pretensjonalny, grający na oczywistych emocjach. Trochę szkoda, bo sam reportaż okazuje się fascynujący. Nie tylko jest opowieścią o miejscu słabo znanym. Chodzi bowiem o wyspę Sprogø w Danii. Poszerza także naszą wiedzę na temat popularnych w pierwszej połowie XX wieku projektów eugenicznych. Dobrze punktuje szczególne zainteresowanie społeczeństwa zachowaniem i moralnością kobiet. Pokazuje również dużo szersze konteksty – związane z dyscyplinowaniem mężczyzn uznanych za zbędnych, z obecnością idei eugenicznych w feminizmie, czy z uwikłaniem systemowej izolacji w karę i uprzywilejowanie zarazem. Autorka nie opowiada historii kobiet, uznanych za nieprzystosowane do społeczeństwa, w sposób, który zapominałby o kontekstach. Wręcz przeciwnie, pokazuje uwikłanie w system kontroli i oceny innych właściwie wszystkich Duńczyków, przywołuje słynny kontekst prawa Jante, zgodnie z którym każdy, kto w jakiś sposób odbiega od przeciętności, jest podejrzany, relacjonuje obyczajową i mentalną ocenę postępowania kobiet, dobrze rozgrywa wątek samotności i bezradności jednostki w zderzeniu ze zbiorowością i przymusową opieką instytucjonalną. Ważne wydaje się również zaakcentowanie różnych aspektów macierzyństwa – sterylizacji jako ograniczenia rozrodczości i w pewnym sensie wyzwolenia się spod dyktatu rodzenia oraz sterylizacji jako formy ulepszania społeczeństwa i eliminacji kolejnych potencjalnie niedoskonałych jednostek, mających przyjść na świat. Warto!

 

Agata Komosa-Styczeń, Wyspa niechcianych kobiet, Wyd. Czarne, Wołowiec 2025.