Praktyczny kontekst idei (K. Mordyński, MDM. Marszałkowska Dzielnica Marzeń)

 

Fascynującą i opatrzoną licznymi fotografiami, projektami i rysunkami opowieść Krzysztofa Mordyńskiego można czytać na różne sposoby. Część z tropów interpretacyjnych odsłania się przed czytelnikami już na poziomie tytułu książki oraz tytułów rozdziałów. Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa przepisana na Marszałkowską Dzielnicę Marzeń to celne i intrygujące zarazem zasygnalizowanie tego wszystkiego, co towarzyszyło powojennym wizjom stolicy. Na plan pierwszy wysuwa się pragnienie nowego lepszego życia, przeczucie, że da się próbować to nowe i lepsze stworzyć, wreszcie myślenie nie tylko o odbudowie, ale i przebudowie Warszawy. Zniszczenia dawały możliwość zbudowania miasta bez tych wad, które tak bardzo utrudniały mieszkańcom życie wcześniej. Istotny okazuje się wątek wizji architektów zderzanych z myśleniem polityków. Mordyńskiemu udaje się pokazać nieoczywiste konteksty niektórych uwikłań, ale przede wszystkim – co chyba stanowi uchwycenie czegoś bardzo ważnego – wspólne dla wszystkich dyskutujących stron myślenie o Warszawie jako pewnym możliwym i koniecznym do zrealizowania marzeniu. Bardzo ciekawy jest wątek wydobywania skali mikro z tego, co wielkie, monumentalne, zmieniające rzeczywistość. Mam na myśli kwestie związane z funkcjonalnością i dostępnością mieszkań oraz dostępem do infrastruktury i zwróceniem uwagi na atrakcyjność otoczenia. Estetyka i artystyczny aspekt miejsc, w których się mieszka i które widzi się na co dzień, zostają w książce fascynująco opowiedziane. Możliwość czytania miasta na poziomie symboliki, próby uchwycenia tego, co ważne dzisiaj i co istotne wczoraj, a także subtelne rozróżnienia między wolnością idei a podporządkowaniem wpisanym w ideologię to tematy, które Mordyński doskonale wykorzystuje do pokazania metaforycznej warstwowości Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej. Książkę tę da się także czytać jako rodzaj zwielokrotnionej biografii – biografii miasta w budowie, biografii ludzi, których połączyła pasja i konieczność (od)budowy, wreszcie biografii wybitnych architektów, których życie zdominowane zostało przez ten projekt. Jednym z bardziej intrygujących i powracających w książce motywów okazuje się także nieustanne zderzanie tego, co dotyczy jednostki i tego, co powiązane jest ze społeczeństwem, tego, co ogarnia całość planu urbanistycznego i tego, co wydobywa na wierzch detale, tego, co eksponuje wspólnotowy charakter działań i tego, co punktuje wagę myślenia jednostki. Konsekwencją tych zestawień lub może konsekwencją równoległości tych perspektyw staje się opowieść wieloaspektowa, atrakcyjnie i erudycyjnie poprowadzona, zróżnicowana, dobrze łączącą eseistyczny sposób opowiadania z eksperctwem i odwołaniami do specjalistycznych fragmentów wiedzy o architekturze. Uzyskanie takiego efektu jest w mojej ocenie bardzo ważne. Pozwala bowiem w trybie lektury spotkać się i tym, którzy dopiero poznają MDM, i tym, którzy świetnie znają opisywaną dzielnicę, bo w tej przestrzeni bywają lub mieszkają, i tym, którzy są znawcami architektury, i tym, którzy się nią pasjonują w trybie – tak to ujmijmy – trochę amatorskiej fascynacji. Bardzo dobre!

 

Krzysztof Mordyński, MDM. Marszałkowska Dzielnica Marzeń, Wyd. Centrum Architektury, Warszawa 2025.

Minuta (D. Cvijetić, Czemu na podłodze śpisz)

 

Znakomita proza! Pisana krótkimi scenami, obrazami, wspomnieniami, dzięki którym groza i aktualność skończonej przecież wojny oddziałuje wyjątkowo mocno. Autorowi udaje się pokazać paradoks nienawiści rodzącej się z wcześniejszego sąsiedztwa i współistnienia. Bycie Jugosłowianinem ulega gwałtownemu rozpadowi i nawet ci, którzy wcześniej nie myśleli o innych tożsamościach, albo muszą się określić, albo zostaną przyporządkowani. Każde działanie przyniesie konkretne i nieodwracalne konsekwencje. Zmusi do odczuwania, że czas się zatrzymał, a jedna minuta może zmienić wszystko – zwykłego człowieka uczynić mordercą, przyjacielowi pokazać, że nie da się uratować kolegi od kul snajpera, kobiecie uświadomić, że już nigdy nie będzie tego chłopca, o którym marzyła, a matkę zmusić do mierzenia się ze świadomością, że własny sen jest na wojnie. Cvijetić wydobywa dramat tkwiący w codzienności. Wojna zaczyna być czymś zwyczajnym, milczenie o tym, co w trakcie niej się działo także. Tyle że każdy dobrze pamięta. Niektórzy chcą zapomnieć, kim byli, inni nie umieją żyć z tym, co im zrobiono, jeszcze inni, choć minęło wiele lat, nadal pamiętają dźwięki, które wtedy znacząco wpłynęły na ich życie. Pozornie wszystko biegnie swoim rytmem. Przyszłość zamienia się w teraźniejszość, a przeszłość wojny wydaje się coraz bardziej oddalona. To jednak złudzenie. Bo wojna nadal jest w ludziach. Tych ludziach, którzy milczą. Cvijetić jest wrażliwym kronikarzem chwil, ale nie jest sentymentalny. Przypomina o ostateczności tkwiącej w okrucieństwie, ale nie epatuje brutalnością scen. Odsłania wielość emocji, ale umie je dostrzec tam, gdzie pozornie ich nie widać. Bardzo dobre!

 

Darko Cvijetić, Czemu na podłodze śpisz, przeł. Dorota Joavanka Ćirlić, Wyd. Noir Sur Blanc, Warszawa 2025.

Przytłoczeni codziennością (P. Soukupová, Zawsze jest ktoś)

 

Kolejna znakomita powieść czeskiej mistrzyni opisywania codzienności! Kiedy wydawać by się mogło, że Soukupová wykorzystała już wszystkie możliwe sposoby dla portretowania tego, co zwyczajne, ale bolesne i trudne do zniesienia, okazuje się, że to nieprawda i pisarka raz jeszcze budzi w czytelnikach wiele emocji, wśród których są i te, jakich odbiorcy nie chcieliby być świadomi. Autorka nie moralizuje, choć potrafi zmusić do zastanowienia się nad własnym etycznym uwikłaniem w relacje międzyludzkie, w tym te z najbliższymi. Nie poucza, ale umie dobrze pokazać, jak wiele szarości znajduje się w tym, co bywa klasyfikowane jednoznacznie i kategorycznie. Nie próbuje epatować tym, co wyjątkowe. Wręcz przeciwnie, z przeciętności wydobywa to wszystko, co prawdziwie angażuje, budzi wielkie emocje, konstytuuje tożsamość. Nie interesują ją fajerwerki, bo prawdopodobnie wie, że sprawy najważniejsze często rozgrywają się w mało spektakularnych dekoracjach. Soukupová pozostaje specjalistką od rodziny – takiej zwykłej, właściwie niczym się niewyróżniającej, bez patologii. Nic nowego, ktoś powie. A jednak jest w jej portretach i świeżość autentyczności, i siła szczerości. W efekcie portret, który otrzymujemy, okazuje się rodzajem fresku o samotności wśród najbliższych, o obcości między dziećmi a rodzicami, o odpowiedzialności, która czasami musi być działaniem w poprzek oczekiwań otoczenia, po to tylko, by spróbować ocalić siebie. „Zawsze jest ktoś” wpisuje się w te problemy i intensyfikuje ostateczność wpisaną w zbieg okoliczności, nieprzewidziany rozwój wydarzeń, zmęczenie powtarzalnością. Soukupová portretuje zwykłą rodzinę – mąż i żona, którzy są zapracowani, ale lubią umieją ze sobą rozmawiać, interesują się uczuciami partnera, są ze sobą blisko, oraz nastoletnie dzieci, które przeżywają problemy i buntują się w typowy dla swojego wieku sposób. Nagła śmierć w rodzinie komplikuje dotychczasowe relacje oraz zmusza do zmierzenia się z nowymi emocjami i doświadczeniami. Szczególnie interesującym wątkiem jest walka, jaką toczy dorosła przecież Vera między sobą jako niezależną jednostką a sobą w roli córki, tej wiecznie krytykowanej i ocenianej, teraz osieroconej. Toksyczna więź okazuje się niezwykle silna. Nie tak łatwo się z niej wyzwolić i nie tak łatwo ją przepracować. Soukupová buduje napięcie tam, gdzie krzyk tylko zagłuszyłby to, co bohaterowie czują. Dużo więcej dzieje się w ciszy, kiedy trzeba podjąć kluczowe dla siebie i dla rodziny decyzje związane z odpowiedzią na pytania: czy można poświęcać siebie i własną rodzinę dla innych i czy mamy prawo zrezygnować z poświęcenia po to, by uratować reguły rządzące naszą codziennością? Lektura obowiązkowa.

 

Petra Soukupová, Zawsze jest ktoś, przeł. Julia Różewicz, Wyd. Afera, Wrocław 2025.