Czytanie z fotografii (I. Šojat, Unterstadt)

 

Powieść Šojat w przewrotny sposób traktuje życie i śmierć. Główna bohaterka powraca do domu i dowiaduje się o tym, że jej matka umarła. Złe wieści przekazuje Frau Jozefina, kobieta, która towarzyszyła życiu rodziny i jak się okazuje zna liczne jej tajemnice. Śmierć matki staje się pretekstem do powrotu do przeszłości i do przewartościowania tego wszystkiego, co utrwaliła i zarazem zniekształciła pamięć. Pretekstem do pytań i w pewnym sensie do wymuszania odpowiedzi są stare fotografie. To z nich da się wyczytać wiele historii sprzed lat. Będą one również okazją do przewartościowania utrwalonych rozpoznań dotyczących zachowań członków rodziny, tego, co jest pielęgnowane i przekazywane jako rzecz warta zapamiętania, wreszcie tego, co odsłania mroczne i dramatyczne wydarzenia rządzące biografiami konkretnych przywoływanych osób. Autorka znakomicie łączy z jednej strony napięcie towarzyszące relacjom rodzinnym oraz różnym tajemnicom związanym z nienawiścią, cierpieniem i rozczarowaniem z tragicznymi uwikłaniami wojennymi, kwestią przynależności narodowej, antysemityzmu i różnie postrzeganej niemieckości. Przetrwanie wiąże się tutaj z koniecznością wyparcia się przeszłości, bo tylko w ten sposób da się żyć dalej lub w ogóle rozpocząć nowe życie. Śmierć towarzyszy właściwie każdej z przywoływanych osób, a strażniczką pamięci i tych opowieści, które poznaje po raz pierwszy bohaterka, jest zwykle milcząca i niechętnie dzieląca się swoją wiedzą wspomniana Frau Jozefina. Powieść to także intrygujący portret Osijeku, miejscowości, która staje się jeszcze jednym i bardzo ważnym bohaterem. Przywołanie konkretnych miejsc łączy się z konkretnymi fragmentami biografii. Choć nie ma już ludzi, niekiedy świadkiem istnienia pozostają właśnie punkty na mapie. To one znaczą prywatną, a zarazem publiczną historię ludzi i miasta. Bardzo dobre.

 

Ivana Šojat, Unterstadt, przeł. Siniša Kasumović, Wyd. Biblioteka Analiz, Warszawa 2023.

Zbieractwo i kolekcjonowanie ujęć (A. Marks, Vivian Maier. Niania, która zmieniła historię fotografii)

 

Ann Marks jako biografka nie ma łatwego zadania. Losy jej bohaterki, Vivian Maier, składają się z braku pozostawionych śladów istnienia, fragmentów cudzych wspomnień, niewidoczności i nieistotności oraz… stu czterdziestu tysięcy, uznawanych za wyjątkowe i potraktowanych jako sensacyjne odkrycie zdjęć. Książka ta ma więc charakter szczególny, bo w pewnym sensie oparta jest na uświadomieniu sobie, że pośmiertna sława koresponduje z anonimowością bohaterki za jej życia. Ostatecznie jednak okazuje się, że udaje się dotrzeć do niektórych osób, które pamiętają Vivian Maier, że udaje się ustalić część faktów, że biograficzne, żmudne śledztwo przynosi efekty. Marks nie próbuje dopowiadać ani nadinterpretować. Swoją opowieść wzbogaca podpowiedziami dotyczącymi odczytania fotografii Maier. Te, jak się okazuje, dotyczyły nie tylko codziennego życia wielkomiejskiej ulicy, ale i protestów antyrasistowskich, polityki czy życia gwiazd. Fotografka eksperymentowała też z kadrowaniem i wielkością uwiecznianych obiektów. Traktowała też siebie jako obiekt – zarówno w sensie dosłownym, zwykle jako odbicie w lustrze lub witrynie sklepowej, ale także w sensie symbolicznym, kiedy fotografowała swój cień. Książkę zresztą z powodzeniem można traktować jako album. Marks ciekawie analizuje rolę społeczną pełnioną przez Vivian Maier. Jako niania pełniła tę funkcję zwykle przy okazji, obowiązkowo, ale raczej po to, by móc fotografować. Tylko jedna rodzina zdobyła jej pełne zaufanie, a jej podopieczni będą wspominać Maier jako ważną postać w swoim życiu. Istotnym elementem opowieści stanie się zbieractwo. Fotografka wycofuje się z rzeczywistości i jest stopniowo pochłaniana przez rzeczy. Także te przechowywane w wynajętych miejscach w specjalnie do tego celu przeznaczonych magazynach. Warto zatrzymać się również przy ostatnich fragmentach książki, w których Marks dzieli się swoimi doświadczeniami związanymi z poszukiwaniem informacji. Zrekonstruowanie własnych działań, prowadzących niekiedy tylko do drobnego, choć istotnego szczegółu, robi wrażenie, bo pokazuje, jak ważna w pracy biografki jest umiejętność zadawania odpowiednich pytań, dociekliwość, spostrzegawczość i niemalże detektywistyczne umiejętności.

 

Ann Marks, Vivian Maier. Niania, która zmieniła historię fotografii, przeł. Tomasz Macios, Wyd. Znak LiteraNova, Kraków 2023.

Niewidzialni (S. Sandhu, Miasto nocą. Londyn)

 

Publikacja Sandhu to ciekawe połączenie fragmentarycznie udostępnianego świadectwa i opisu doświadczeń tych, którzy pracując nocą, pozostają niewidzialni, niepotrzebni, niechciani, przemilczani. Podzieleni na grupy zawodowe różnią się, ale jednocześnie pozostają częścią tego samego świata. Pełnią funkcje służebne, oczyszczające, w różny sposób organizujące codzienność. Bywa, że jest to praca z różnych powodów wstydliwa. Ta wielość możliwych odczytań jest tutaj czymś ciekawym, bo wiąże się z perspektywą przyjmowaną przez konkretne osoby. Wstydliwe może więc być korzystanie z pomocy psychologicznej, ale i wykonywanie pracy związanej ze sprzątaniem nieczystości. W tle pojawia się ważny wątek ewentualnej oceny oraz podstaw do jej wystawiania. Nocna niewidzialność jest zarazem nocną dynamiką i energią miasta. To, co dzieje się wtedy, kiedy pozornie miasto śpi, tak naprawdę daje podstawy do sprawnego funkcjonowania miejsca w ciągu dnia. Noc okazuje się więc pojmowanym wieloznacznie oczyszczeniem – z brudu, ze złych myśli, z pośpiechu, z tłumu czy z następujących po sobie gestów obojętności. Jednocześnie jest działaniem, które potencjalnie ma zmienić rzeczywistość – łowienie lisów biegających po mieście, leczenie bezsenności, mierzenie się z problemami, które mocniej i bardziej widać wtedy, kiedy większość ludzi śpi. Opowieść Sandhu zamienia się w historię alternatywną wobec wydarzeń stawiających w centrum dzień. Jednocześnie jest uzupełnieniem tego, co w ciągu dnia ma miejsce, bo w sposób nieuświadomiony przez wielu stanowi przygotowanie do sprawnego funkcjonowania tej części doby, w której trwa jasność. Intrygujące.

 

Sukhdev Sandhu, Miasto nocą. Londyn, przeł. Ewa Ledóchowicz, Wyd. Książkowe Klimaty, Wrocław 2023.