Do dyskusji i reakcji (A. Domosławski, seria „Świat bez tabu”: Kapuściński non-fiction, Gorączka latynoamerykańska, Śmierć w Amazonii, Wykluczeni)

Wydawnictwu Wielka Litera należą się słowa uznania za zainwestowanie w twórczość i promocję Artura Domosławskiego. Wznowienie części dzieł reportera w serii o znaczącym tytule „Świat bez tabu” to nie tylko deklaracja, iż mamy do czynienia z tytułami ważnymi, ale i kontynuowanie tak burzliwej i w swoich odsłonach kontrowersyjnej dyskusji na temat biografii Kapuścińskiego. Nie bez powodu na okładce „Kapuścińskiego non-ficton” pojawia się wyeksponowana adnotacja: wydanie pełne. W ten sposób wydawca staje po stronie Domosławskiego i pośrednio zabiera głos w sprawie – opowiada się za dyskusją, za szacunkiem, którego nie wymazują wątpliwości, za prawem do rozmawiania o każdym i o wszystkim. To deklaracja istotna z kilku co najmniej powodów. Po pierwsze, niezależnie od tego, jakie jest nasze zdanie na temat biografii Kapuścińskiego, źle by się stało, gdyby książka ta była pozycją niedostępną. Domosławskiemu udaje się pokazać człowieka, który schodzi z piedestału, ale nie przestaje być mistrzem uprawianego gatunku. Reporter eksponuje nie tylko chwile, w których można podziwiać profesjonalizm, determinację i brawurę Kapuścińskiego, kładzie również nacisk na chwile słabości, wikłające człowieka w jego czasy, w politykę, w wybory związane z pisaniem i funkcjonowaniem między dziennikarstwem a literaturą. Po drugie, książce Domosławskiego potrzebna jest ponowna lektura i ponowna recepcja. Mam wrażenie, że lata, jakie upływają od śmierci Ryszarda Kapuścińskiego, działają na korzyść tej publikacji. Mocniej i dramatyczniej wybrzmiewa widoczny w niej spór między uczniem a mistrzem, konflikt idei, dziedziczenie przy jednoczesnej konieczności znalezienia własnego głosu. Po trzecie wreszcie, bardzo ważną decyzją wydawcy jest umieszczenie na końcu książki obszernego tekstu autorstwa Piotra Bratkowskiego. Dziennikarz rekonstruuje dyskusję, jaka miała miejsce po wydaniu biografii w 2010 roku. Bratkowski akcentuje nie tylko, tak to ujmijmy, spór o pryncypia, jaki miał wówczas miejsce, ale i specyficzne połączenie środowiskowości i uniwersalności konfliktu. Z jednej bowiem strony kwestie prawdy w reportażu, możliwość ubarwiania faktów, konieczność lawirowania w okresie PRL-u czy życie prywatne to były sprawy obchodzące rodzinę i reporterów, z drugiej Kapuściński traktowany był i jest jako dobro narodowe, nic więc dziwnego, że kolejne upubliczniane polemiki interesowały dużo większą i bardziej zróżnicowaną grupę ludzi. Wydawca nie poprzestaje na tekście Bratkowskiego, umieszcza również wypisy z poszczególnych wypowiedzi będących głosem w sprawie. Czytelnik otrzymuje więc rodzaj antologii z objaśnieniem, co niewątpliwie ułatwia mu zapoznanie się z problemem książki, o której debatowano na salach sądowych.

W serii wznowiono także „Gorączkę latynoamerykańską”. To nie tylko ważna publikacja w dorobku Domosławskiego, ale i jeden z ważniejszych reportaży polskich, które ukazały się w XXI wieku. Reporter znakomicie pokazuje specyfikę narodzin, funkcjonowania i umacniania się dyktatur wojskowych w Ameryce Łacińskiej. Znajomość tematu, umiejętność wyjaśnienia zawiłych zależności politycznych i społecznych, wreszcie poruszające świadectwa ludzi, którzy stali się ofiarami tortur, stracili bliskich, nigdy nie zapomnieli przeżytej traumy – to niewątpliwe atuty tej książki. „Gorączka latynoamerykańska” powinna być zresztą lekturą obowiązkową dla wszystkich tych, którzy chcą zrozumieć nie tak odległą przeszłość Argentyny, Meksyku, Chile, Brazylii, Kuby, Wenezueli czy Kolumbii. Domosławski okazuje się przewodnikiem kompetentnym, wtajemniczonym i nieunikającym tematów trudnych.

Widać to zresztą także w dwóch pozostałych książkach wznowionych w ramach serii. Co prawda w przeciwieństwie do „Kapuścińskiego non-fiction” i „Gorączki latynoamerykańskiej” są to pozycje dużo bardziej dostępne – „Śmierć w Amazonii” to książka z 2013 roku, a „Wykluczeni” z 2016, koncepcyjnie znakomicie wpisują się w ideę serii. Pokazują bowiem bogactwo zainteresowań Domosławskiego oraz odsłaniają zaangażowany charakter jego tekstów. „Śmierć w Amazonii” i „Wykluczonych” można bowiem traktować jak swego rodzaju dyptyk. Autor powraca bowiem do bezmyślnego eksploatowania przyrody przez człowieka, akcentuje anonimowość ofiar w świecie, w którym nikt się o człowieka nie upomni, obnaża nierówności społeczne, piętnuje biedę, na którą ci, którzy mogliby pomóc, reagują obojętnie. Szkoda, że serii tej nie poszerzono o „Chrystusa bez karabinu” (przydałoby się wznowienie tej książki w wersji uaktualnionej, zwłaszcza że krytyczny namysł nad pontyfikatem Jana Pawła II wydaje się dzisiaj potrzebny) i wywiady z tomów „Świat nie na sprzedaż” i „Ameryka zbuntowana”. Ale i bez tych książek „Świat bez tabu” jest projektem wartym uwagi i uważnej lektury.

Artur Domosławski, Kapuściński non-fiction, Gorączka latynoamerykańska, Śmierć w Amazonii, Wykluczeni, Wyd. Wielka Litera, Warszawa 2017.