Walka o dobrą pamięć (D. Czarnecka, Największa zagadka Polskiego Państwa Podziemnego. Stanisław Gustaw Jaster – człowiek, który zniknął)

Książka Darii Czarneckiej to interesujący i niezwykle skomplikowany fragment historii Polskiego Państwa Podziemnego. Autorka rekonstruując biografię Stanisława Gustawa Jastera pokazuje, jak nieoczywiste były losy tych, którzy zdecydowali się na aktywny udział w konspiracji, a także jak niełatwe stawały się czasami pośmiertne potyczki z pamięcią, zapomnieniem i zakłamaniami wpisanymi w cudze świadczenie o przeszłości. Życiorys jednostki staje się więc w pewnym sensie pretekstem do refleksji na temat trudnych relacji międzyludzkich, wyzwań, przed jakimi stali ci, którzy żyli w okresie II wojny światowej, wreszcie przedziwnej mieszanki bohaterstwa, brawury i dojmującej tęsknoty za zwyczajnością. Nie bez powodu jedna z największych wpadek Polskiego Państwa Podziemnego, opisana szczegółowo przez Czarnecką, wiąże się z organizacją hucznych zaślubin, na które zaproszono mnóstwo osób działających w konspiracji. Wątkiem, który organizuje całą opowieść, jest oskarżenie Stanisława Gustawa Jastera o zdradę kolegów. Czarnecką interesuje więc nie tylko wszystko to, co miało miejsce przed wyartykułowaniem owego podejrzenia (pobyt w obozie koncentracyjnym, głębokie przekonanie o konieczności walki, miłość do narzeczonej, walka o uratowanie członków rodziny), ale również, a może przede wszystkim, ta narracja, która zdeterminowała powojenną opowieść o „Helu” (pseudonim), diametralnie odmienną od tego, co mówiono o mężczyźnie w czasie wojny. Z jednej więc strony mamy odwagę, poświęcenie, gotowość ryzykowania dla wyższych celów, dbanie o bezpieczeństwo bliskich, z drugiej zdradę i wyrzeczenie się tego wszystkiego, w czym Jastera wychowano i w co wierzył. Czarnecka pokazuje, jak niełatwa jest obrona, kiedy główny zainteresowany znika w 1943 roku i do końca nie wiadomo, co się z nim tak naprawdę stało. Akcentuje ważną rolę świadectw tych, którzy byli blisko z Jasterem, czy to podczas akcji, czy podczas uwięzienia w obozie. Nie pomija kluczowej roli w walce o dobre imię „Hela” jego narzeczonej, kobiety zostawionej na chwilę w kawiarni, do której ukochany nigdy już nie wraca i którego dalsze losy pozostaną nieznane. Ta wytrwała i zdeterminowana praca kobiety w dokumentowaniu, zaświadczaniu, potwierdzaniu prawdziwego oblicza Jastera budzi podziw i szacunek. Czarneckiej udaje się pokazać siłę i okrucieństwo wypowiedzianego publicznie, choć niepotwierdzonego oskarżenia. Odsłania ona trud, jaki podejmują ci, którzy decydują się walczyć o dobre imię kolegi i przyjaciela. Objaśnia paradoks tkwiący w upływie czasu i braku dostępu do pewnych faktów – niektórych słów nie da się tak do końca cofnąć, a ich konsekwencje mogą niszczyć pamięć o człowieku przez wiele lat po wojnie.

Daria Czarnecka, Największa zagadka Polskiego Państwa Podziemnego. Stanisław Gustaw Jaster – człowiek, który zniknął, Wyd. PWN, Warszawa 2016.