W cieniu milczenia (M. Sznajderman, Fałszerze pieprzu. Historia rodzinna)

Książka Moniki Sznajderman, choć objętościowo skromna, dotyka wyjątkowo wielu istotnych kwestii. Ważnych nie tylko z perspektywy prywatnej, bo przecież jak czytamy w podtytule, mamy do czynienia z historią rodzinną, ale również z perspektywy historycznej, socjologicznej, antropologicznej i etycznej. „Fałszerze pieprzu” to zapis pracy postpamięci. Autorka jest dzieckiem ocalonego z Zagłady. Rekonstruując losy żydowskiej rodziny ojca oraz polskiej rodziny matki zderza nie tylko społeczności, które żyjąc obok siebie, często się nie dostrzegały, ale również pokazuje, jak dramatyczne i skomplikowane bywały losy tych, którzy doświadczyli II wojny światowej. Sznajderman nie ukrywa, że wobec pamięci ojca jest bezradna. Z jednej strony odczuwa wdzięczność, że mężczyzna przetrwał mimo wszystko i nie doznał powtórnej śmierci już po ocaleniu, z drugiej czuje ciężar wynikający z braku słów i konieczności życia w cieniu milczenia. Opowieść, do której zyskuje dostęp autorka, rodzi się tak naprawdę nie w zwierzeniach między ojcem a córką, ale w książkach, archiwach, zdjęciach. Odkrywanie losów obu gałęzi rodziny skutkuje zadawaniem pytań – o ciężar odpowiedzialności wynikającej z przetrwania, o miłość rodziców, w której widoczny jest ślad podstaw sensu istnienia po Zagładzie, o przedwojenny antysemityzm i przynależność do narodowców, o przyjaźń z pojedynczymi Żydami i niechęć do Żydów jako takich, o granice niepamięci i prawo do niepamiętania, o przestrzeń, w której ślady bywają utrwalane, ale dużo częściej pracowicie wymazywane, o „skażone krajobrazy”, o których pisał Martin Pollack, obecne w tym wypadku w historiach tych, którzy przejęli pożydowskie mienie, i tych, którzy po powrocie nie mieli co odzyskiwać. Wiele niełatwych pytań i tak mało odpowiedzi… Zastanawianie się nad wyborami przodków przeradza się w rozważanie nad etycznym uwikłaniem człowieka w dobro i zło, nad obojętnością i zaangażowaniem, nad możliwością kształtowania własnego losu i koniecznością poddania się przeznaczeniu. Lektura obowiązkowa.

Monika Sznajderman, Fałszerze pieprzu. Historia rodzinna, wstęp: Martin Pollack, tłum. wstępu: Karolina Niedenthal, Wyd. Czarne, Wołowiec 2016.