Człowiek człowiekowi (P. Short, Pol Pot. Pola śmierci)

W angielskiej wersji podtytułu monumentalnej biografii Pol Pota natkniemy się na określenie „Anatomia koszmaru”. W wersji polskiej zdecydowano się na czytelne odniesienie do jednego z najważniejszych świadectw na temat dyktatury Czerwonych Khmerów, a mianowicie do książki Hanga Ngora „Pola śmierci”. W obu przypadkach zaakcentowany zostaje dramat mieszkańców Kambodży, co w tym kontekście jest najistotniejsze, sam Pol Pot natomiast jawi się jako sprawca, demiurg, okrutny ideolog. Philip Short na początku swojej książki mocno akcentuje fakt, iż historyk bardzo przypomina detektywa. Tym samym opisuje swój sposób pracy oraz wyzwania czyhające na badacza zajmującego się historią XX wieku: „Współczesne dokumenty, zeznania świadków, ich późniejsze wspomnienia, porównane i połączone z innymi źródłami dostarczają zasadniczych wskazówek co do natury ukrytej za nimi »zbrodni«, czyli prawdy historycznej. Badacz stara się wydobyć z tej amorficznej masy szczegółów portret bohatera lub antybohatera opowieści” (s. 9). Deklaracja Shorta każe nam się zastanowić nad pułapkami czyhającymi na tego, kto czerpie ze świadectw osób, które były świadkami, ofiarami lub uczestnikami wydarzeń. W zależności od tego, jaką rolę ludzi ci pełnili i jaki jest ich stosunek do wydarzeń z przeszłości, takie są też ich wypowiedzi. Historyk, co sugeruje Short, musi więc być czujmy i uważny. W przypadku Pol Pota mamy do czynienia z człowiekiem odpowiedzialnym za, jak podają niektóre źródła, śmierć blisko 2,5 miliona ludzi. Mówienie o nim jako o zbrodniarzu wydaje się oczywiste. Tymczasem Short pokazuje, że nie dla wszystkich ocena decyzji przywódcy jest jednoznaczna. Są i tacy, którzy nadal go podziwiają. Wielkim atutem sposobu opowiadania historyka jest więc pokazanie dwuznaczności ocen wpisanej w wydarzenia, które określamy mianem ludobójstwa. W efekcie więc Pol Pot – antybohater – dla niektórych staje się bohaterem. Oprócz szczegółowej rekonstrukcji wydarzeń prowadzących do objęcia władzy w państwie przez Czerwonych Khmerów Short skupia się na barwnych, intrygujących, nieoczywistych portretach twórców rewolucji. Relacjonując wprowadzane przez nich w życie idee pokazuje, jak nasiąkli ideami komunistycznymi we Francji, by następnie stworzyć niepowtarzalną, wyjątkowo okrutną i bezlitosną wersję komunizmu w Kambodży. Rekonstruowanie kolejnych składowych ideologii, a także pokazywanie w jaki sposób los Kambodżan powiązany był z decyzjami Zachodu (Francja i USA) oraz Chin, Wietnamu i Tajwanu, okazuje się arcyciekawą lekturą ujawniającą wzajemne zależności, uwikłania i wyrzeczenia związane z chęcią uzyskania korzyści. Bardzo interesujące są na przykład różnego rodzaju kwestie kulturowe wyjaśniane przez autora. Na uwagę zasługuje na przykład wątek traktowania kraju przez monarchę jako prywatnej własności lub motyw praktykowania pewnych obyczajów w Kambodży, które można porównać z niektórymi zwyczajami w Afryce. Książka Shorta to nie tylko znakomicie opisana biografia Pol Pota, ale również opowieść o idei, której celem było zniszczenie człowieka jako jednostki i uczynienie z niego bezmyślnej maszyny pracującej na rzecz, rzekomo będącej wcieleniem doskonałości, wspólnoty. To, że człowiek uczynił takie rzeczy człowiekowi, oczywiście, przeraża. Short jednak nie pozwala nam pozostać w zadziwieniu i oburzeniu jako reakcjach na okrucieństwo, sugeruje bowiem, że zło jest cały czas obecne wśród nas, ciągle czyha na swój czas i zawsze może się obudzić. Także dzisiaj. W efekcie więc jego historyczna opowieść staje się również ostrzeżeniem natury moralnej.

Philip Short, Pol Pot. Pola śmierci, przeł. Sebastian Szymański, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2016.